Hệ đo lường quốc tế (viết tắt SI) là hệ đo lường được sử dụng rộng rãi nhất. Nó được sử dụng trong hoạt động kinh tế, thương mại, khoa học, giáo dục và công nghệ của phần lớn các nước trên thế giới ngoại trừ Mỹ, Liberia và Myanma. Năm 1960, SI đã được chọn làm bộ tiêu chuẩn thu gọn của hệ đo lường Mét-Kilôgam-Giây hiện hành.

1.Mét m Chiều dài Đơn vị đo chiều dài tương đương với chiều dài quãng đường đi được của một tia sáng trong chân không trong khoảng thời gian 1 / 299 792 458 giây (CGPM lần thứ 17 (1983) Nghị quyết số 1, CR 97). Con số này là chính xác và mét được định nghĩa theo cách này.

2.Kilôgam kg Khối lượng Đơn vị đo khối lượng bằng khối lượng của kilôgam tiêu chuẩn quốc tế (quả cân hình trụ bằng hợp kim platin-iriđi) được giữ tại Viện đo lường quốc tế (viết tắt tiếng Pháp: BIPM), Sèvres, Paris (CGPM lần thứ 1 (1889), CR 34-38). Cũng lưu ý rằng kilôgam là đơn vị đo cơ bản có tiền tố duy nhất; gam được định nghĩa như là đơn vị suy ra, bằng 1 / 1 000 của kilôgam; các tiền tố như mêga được áp dụng đối với gam, không phải kg; ví dụ Gg, không phải Mkg. Nó cũng là đơn vị đo lường cơ bản duy nhất còn được định nghĩa bằng nguyên mẫu vật cụ thể thay vì được đo lường bằng các hiện tượng tự nhiên

3.Giây s Thời gian Đơn vị đo thời gian bằng chính xác 9 192 631 770 chu kỳ của bức xạ ứng với sự chuyển tiếp giữa hai mức trạng thái cơ bản siêu tinh tế của nguyên tử xêzi-133 tại nhiệt độ 0 K (CGPM lần thứ 13 (1967-1968) Nghị quyết 1, CR 103).

4.Ampe A Cường độ dòng điện Đơn vị đo cường độ dòng điện là dòng điện cố định, nếu nó chạy trong hai dây dẫn song song dài vô hạn có tiết diện không đáng kể, đặt cách nhau 1 mét trong chân không, thì sinh ra một lực giữa hai dây này bằng 2×10−7 niutơn trên một mét chiều dài (CGPM lần thứ 9 (1948), Nghị quyết 7, CR 70).

5.Kelvin K Nhiệt độ Đơn vị đo nhiệt độ nhiệt động học (hay nhiệt độ tuyệt đối) là 1 / 273,16 (chính xác) của nhiệt độ nhiệt động học tại điểm cân bằng ba trạng thái của nước (CGPM lần thứ 13 (1967) Nghị quyết 4, CR 104).

6.Mol mol Số hạt Đơn vị đo số hạt cấu thành thực thể bằng với số nguyên tử trong 0,012 kilôgam cacbon-12 nguyên chất (CGPM lần thứ 14 (1971) Nghị quyết 3, CR 78). Các hạt có thể là các nguyên tử, phân tử, ion, điện tử... Nó xấp xỉ 6.022 141 99 × 1023 hạt.

7.Candela cd Cường độ chiếu sáng Đơn vị đo cường độ chiếu sáng là cường độ chiếu sáng theo một hướng cho trước của một nguồn phát ra bức xạ đơn sắc với tần số 540×1012 héc và cường độ bức xạ theo hướng đó là 1/683 oát trên một sterađian (CGPM lần thứ 16 (1979) Nghị quyết 3, CR 100).

Acquy là nguồn điện hoạt động dựa trên phản ứng hóa học thuận nghịch, tích trữ năng lượng dưới dạng hóa năng (lúc nạp), rồi cung cấp năng lượng ấy dưới dạng điện năng (lúc phóng điện).

Có nhiều loại acquy khác nhau, phổ biến nhất là acquy axit, acquy kiềm, acquy kín. Mỗi loại sau khi nạp điện có một suất điện động nhất định, ví dụ như đối với acquy axit là 2,1V.

Dung lượng của acquy là điện lượng mà nó phát ra sau khi nạp đến lúc suất điện động giảm đến mức thấp nhất cho phép. Dung lượng được tính ampe giờ, 1 ampe giờ (Ah) = 3600 Culông (C).

Acquy axit còn gọi là acquy chì, gồm những bản chì có lỗ nhúng trong dung dịch axit sunfuric. Những lỗ của cực dương được nhồi đầy chất Pb₃O₄, những lỗ cực âm được nhồi chất PbO. Khi nạp điện, PbO bị khử mất oxi thành chì Pb, còn cực dương xuất hiện chì ôxit PbO₂. Khi phóng điện thì có các phản ứng hóa học ngược lại, và suất điện động giảm dần xuống 1,8V. Lúc đó, cần mang đi nạp điện, nến tiếp tục để cho acquy phóng điện thì sẽ làm hỏng acquy. Nếu biết cách bảo quản, sử dụng thì số lần nạp - phóng có thể tới vài trăm lần.

Acquy kiềm còn gọi là acquy sắt - niken, có cực dương làm bằng thép mạ niken nhồi niken hiđrôxit Ni(OH)₃, cực âm làm bằng sắt xốp. Chất điện phân là dung dịch kiềm (KOH hay NaOH). Suất điện động của acquy là 1,3V. So với acquy axit cùng dung lượng thì acquy kiềm nhẹ hơn, ít phải bảo quản hơn.

Còn có loại acquy kiềm gọi là acquy cadimi - niken bì cực âm có nhồi thêm cadimi (nguyên tố hóa học thứ 48, kí hiệu Cd). Một loại khác là acquy bạc - kẽm cực dương bằng bạc, cực âm bằng kẽm ôxit.

Acquy kín là acquy kiềm rất nhỏ, đóng kín (dùng ngay cực làm vỏ bọc) dùng thay cho pin trong các đèn pin, dụng cụ điện tử.

Âm mà tai ta nghe được là những sóng đàn hồi lan truyền trong các môi trường vật chất, có tần số từ 16 hec đến 20 kilôhec. Âm không truyền được trong chân không. Tai người cũng không nghe được các hạ âm có tần số nhỏ hơn 16 hec, và các siêu âm có tần số lớn hơn 20 kilôhec.

Tạp âm, như tiếng ồn, tiếng nổ… không có tần số xác định.

Nhạc âm, như tiếng hát, tiếng nhạc cụ… có tần số xác định.

Độ cao của âm là đặc trưng của âm do tần số quyết định. Những âm cao có tần số lớn; những âm trầm có tần số nhỏ. Âm nghe càng to nếu áp suất âm càng lớn, độ to của âm còn gọi là âm lượng. Hai âm có cùng độ cao và độ to, nếu do hai nhạc cụ khác nhau phát ra, thì tai nghe thấy khác nhau, ta nói rằng hai âm ấy có âm sắc khác nhau. Đó là vì tuy có cùng một tần số, tức là cùng chu kỳ, nhưng trong mỗi chu kỳ quy luật lao động của hai âm khác nhau.

       Ảnh của một vật thu vào phim hoặc kính ảnh trong đó những chỗ trắng trên vật thành ra đen và ngược lại. Ở âm bản của phim màu, các màu là màu phụ của màu trên vật (đỏ thành lục, và ngược lại, vàng thành lam, và ngược lại,…).

        Dụng cụ dùng để xác định độ ẩm của không khí. Có nhiều loại ẩm kế khác nhau. Ẩm kế tóc dựa vào tính chất của sợi tóc, dài ra khi độ ẩm tăng và co lại khi độ ẩm giảm. Ẩm kế Ôguyxtơ hay ẩm kế bay hơi gồm có hai nhiệt kế giống nhau. Bầu của một nhiệt kế bọc vải nhúng trong chén nước. Nước bị vải hút lên, bay hơi, làm cho nhiệt độ của nó thấp xuống. Căn cứ vào độ chênh lệch nhiệt độ giữa hai nhiệt kế, có thể suy ra độ ẩm tương đối của không khí.

   Tần số từ 16 hec đến 20 kilôhec, là tần số của các âm mà tai người nghe được.

       Dụng cụ dùng để phát một âm có tần số (độ cao) chuẩn. Thường là một thanh thép đặc biệt uốn thành hình chữ U, gắn vào một cán đỡ.

        Thiết bị gồm một hay nhiều vật dẫn điện, dùng để phát hoặc thu sóng vô tuyến điện. Các vật này thường là những thanh hoặc dây kim loại, có kích thước và được sắp xếp phù hợp với tính chất và nhiệm vụ của máy. Ví dụ ăngten máy thu hình thường có nhiều thanh song song định hướng (gọi là chấn tử) để thu và khuếch đại tín hiệu (H. 5).

    Ảnh của một điểm A cho bởi một dụng cụ quang học Q. Quang cụ này biến chùm ánh sáng nón phát ra đi từ A thành một chùm ánh sáng khác, nếu chùm này (gọi là chùm ló) thực sự hội tụ tại một điểm A' thì A' gọi là ảnh thực của A (hình).

    Nếu chùm ló là phân kỳ, chỉ có các phần kéo dài của tia sáng trong chùm ấy hội tụ tại A' thì A' gọi là ảnh ảo (hinh).

    Ảnh thực có thể hứng được trên màn, ảnh ảo không hứng đựơc trên màn nhưng nếu đặt mắt đón chùm ló thì trong thấy ảnh (do đó cũng có thể chụp được bằng máy ảnh).

      Mắt nhìn thấy một vật nếu vật ấy phát ra ánh sáng đập vào mắt. Ánh sáng nhìn thấy này (thực ra ta nhìn thấy vật chứ không nhìn thấy bản thân ánh sáng) là các sóng điện từ có bước sóng từ 0,4µm đến 0,75µm. Ánh sáng theo nghĩa rộng còn bao gồm cả những sóng điện từ mà mắt không nhìn thấy được, như ánh sáng (tia) từ ngoại , ánh sáng (tia) hồng ngoại…Cũng như mọi sóng điện từ ánh sáng lan truyền trong chân không với vận tốc c=300000 km/s.

      Vấn đề bản chất của ánh sáng được tranh cãi nhiều nhất trong lịch sử Vật lý học(thuyết hạt và thuyết sóng). Trong  những điều kiện nhất định không thể coi ánh sáng là sóng, mà lại phải coi nó gồm các hạt (phôtôn). Ta nói rằng ánh sáng có lưỡng tính sóng - hạt.

Ánh sáng đơn sắc. Ánh sáng có bước sóng xác định. Gọi như vậy vì màu sắc của ánh sáng phụ thuộc vào bước l (hoặc tần số f = c/l). Màu đỏ, chẳng hạn, ứng với các bước sóng khoảng 0,75mm. Thực ra không thể tạo được ánh sáng tuyệt đối đơn sắc mà chỉ có thể tạo được ánh sáng có bước sóng nằm trong một khoảng nhỏ từ l + Dl đến l - Dl; Dl càng bé thì ánh sáng càng gần với ánh sáng đơn sắc.

Ánh sáng trắng. Ánh sáng gây ra cho con mắt cảm giác về màu như ánh sáng mặt trời – là tập hợp của rất nhiều bức xạ trong khoảng bước sóng nhìn thấy, gồm 7 màu quy ước (tím, chàm, lam, lục, vàng, da cam, đỏ). Hỗn hợp hai hoặc ba màu thích hợp cũng gây được cảm giác về ánh sáng trắng.

Ánh sáng phân cực. Sóng điện từ được đặc trưng bởi các vectơ điện trường  và cảm ứng từ  dao động trong mặt phẳng vuông góc với phương truyền. Nếu phương dao động là cố định thì ánh sáng được gọi là ánh sáng phân cực thẳng. Nếu phương dao động phân bố đều thì ánh sáng gọi là ánh sáng tự nhiên (không phân cực). Phần lớn các nguồn sáng phát ra gọi là ánh sáng tự nhiên. Ánh sáng mặt trời là ánh sáng tự nhiên.

     Iôn mang điện tích âm. Gọi như vậy vì khi dòng điện đi qua dung dịch điện phân, aniôn đi về phía anốt. Aniôn được ký hiệu bằng ký hiệu hóa học có thêm 1 hoặc 2 dấu trừ tùy theo nó mang 1 hay 2 điện tích nguyên tố.

     Ví dụ:SO₄^--là aniôn mang 2 điện tích nguyên tố âm.

  1. Cực dương của nguồn điện.

 2. Điện cực của bình điện phân, đèn điện tử hoặc các thiết bị điện khác nối với cực dương của nguồn điện.

Dụng cụ để đo áp suất chất lỏng và khí. Có nhiều loại áp kế. Trong áp kế cột chất lỏng (H. 3), áp suất phải đo được xác định bằng trọng lượng của một cột chất lỏng có đáy bằng một đơn vị diện tích và chiều cao bằng độ chênh lệch mực chất lỏng trong hai nhánh của ống thủy tinh.

Áp kế hộp gồm có một hộp kim loại kín đã rút hết không khí. Mặt hộp M mỏng và có gợn để dễ biến dạng (H. 4); nó được giữ bằng lò xo L. Độ biến dạng của mặt tỉ lệ với độ thay đổi áp suất ở ngoài hộp, là áp suất cần đo.

Áp kế dùng để đo áp suất khí quyển gọi là khí áp kế.

  Lực hoặc thành phần của lực tác dụng vuông góc với mặt bị ép.

Đại lượng có hướng của áp lực, có độ lớn bằng áp lực trên một đơn vị diện tích.

Đơn vị áp suất là paxcan, ký hiệu Pa hoặc N/m²

Người ta còn dùng các đơn vị áp suất khác như: atmôtphe, bar, milimét thủy ngân,…

        Khi truyền trong một môi trường, sóng âm gây ra sự nén và giãn của môi trường, áp suất ở một điểm của môi trường dao động quanh vị trí tĩnh (khi không có âm). Biên độ, hay chính xác hơn, giá trị hiệu dụng của các dao động áp suất này gọi là áp suất âm ở điểm ấy. Cường độ của âm tỉ lệ với bình phương của áp suất âm.

       Áp suất mà ánh sáng tác dụng lên vật được rọi sáng. Áp suất này rất bé, cỡ mPa, nên mãi đến năm 1899, nhà vật lý học Nga Lêbêđep mới đo được bằng thí nghiệm tinh vi. Mặt phản xạ hoàn toàn ánh sáng chịu áp suất gấp đôi mặt hấp thụ hoàn toàn ánh dáng. Áp suất của ánh sáng mặt trời làm cho sao chổi bao giờ cũng hướng ngược về phía có Mặt Trời.

         Áp suất của hơi của một chất ở trạng thái cân bằng động với thể lỏng của chất ấy. Áp suất này chỉ phụ thuộc vào bản chất và nhiệt độ của chất hóa hơi.

        Áp suất do khí quyển của Trái Đất tác dụng vào mọi vật đặt trong khí quyển, gọi tắt là khí áp. Vì khí áp ở một điểm được xác định bởi trọng lượng của cột không khí có chiều cao bằng khoảng cách từ điểm ấy tới giới hạn trên của khí quyển, nên khí áp giảm theo độ cao và thường được đo bằng chiều cao của cột thủy ngân trong khí áp kế thủy ngân. Ở mặt biển, khí áp gần bằng 760 mm thủy ngân. Áp suất bằng 760 mm thủy ngân gọi là áp suất tiêu chuẩn.

       Áp suất mà một chất khí trong một hỗn hợp khí tạo ra khi một mình nó chiếm toàn bộ thể tích của hỗn hợp và ở cùng nhiệt độ như hỗn hợp .

      Áp suất do khối chất lỏng (hay khí) đứng yên tác dụng vào mỗi diện tích nguyên tố trong chất ấy, hoặc lên thành bình chứa. Áp suất tĩnh ở một điểm chỉ phụ thuộc vị trí của điểm ấy chứ không phụ thuộc phương của diện tích nguyên tố bao quanh điểm. Nó bằng trọng lượng của cột chất lỏng (khí) có chiều cao bằng khoảng cách thẳng đứng từ điểm ấy đến mặt thoáng và có tiết diện bằng một đơn vị điện tích. Nếu chất lỏng (khí) chuyển động thì có cả áp suất tĩnh và áp suất động, trường hợp này áp suất tĩnh là áp suất trên diện tích nguyên tố nằm song song với vận tốc chất lỏng.

       Trong áp suất của chất lỏng chuyển động, áp suất động p_đ – là phần áp suất mà chất lỏng gây ra do nó có vận tốc v. Nếu r là khối lượng riêng của chất lỏng thì:

      Sự xuất hiện hiệu điện thế giữa hai mặt đối diện của một vài tinh thể khi làm biến dạng (nén hay căng) tinh thể theo phương vuông góc với các mặt. Ngược lại, nếu đặt một hiệu điện thế vào hai mặt của tinh thể áp điện thì tinh thể bị biến dạng. Điển hình của tinh thể áp điện là thạch anh (tiếng Anh quartz), có tần số dao động (co giãn) rất xác định, nên được dùng trong đồng hồ điện tử.

       Đơn vị áp suất bằng 101325 Pa, ký hiệu atm. Nó cũng bằng áp suất gây ra bởi một cột thủy ngân cao 760 mm trong những điều kiện xác định. Atmôtphe tiêu chuẩn lớn hơn atmôtphe kỹ thuật một chút. X. t. Áp suất khí quyển.

Một cực của tranzito (triôt bán dẫn), còn gọi là cực gốc.

      Hai vật dẫn đặt gần nhau, nhưng cách điện, hợp thành một tụ điện, mỗi vật là một bản cực. Bản cực thường là tấm, lá kim loại mỏng.

        Các điện cực của acquy có dạng bản mỏng nên cũng gọi là bản cực.

       Bán kính quỹ đạo nhỏ nhất của êlectrôn trong nguyên tử hiđrô, tính theo mẫu nguyên tử Bo, bằng 5,292.10^-11 m.

       Bán kính chính khúc R ở một điểm M của một đường cong là bán kính của vòng tròn mật tiếp với đường cong ở điểm ấy. Vòng tròn mật tiếp là giới hạn của vòng tròn đi qua 3 điểm N, M, P khi N và P tiến tới M (H. 7).

        Nếu đường cong là một vòng tròn thì ở mọi điểm, bán kính của nó chính là bán kính chính khúc. Ở đoạn đường thẳng hoặc ở điểm uốn của đường cong, bán kính chính khúc vô cùng lớn.

        Nếu một vật rắn có khối lượng m và mômen quán tính I đối với một trục nào đó thì bán kính quán tính của vật đối với trục  ấy là khoảng cách l từ trục đến một chất điểm có cùng khối lượng m và mômen quán tính I: I = m.l².

         Véctơ gốc là gốc tọa độ O và ngọn là điểm đang xét M gọi là bán kính vectơ của điểm M. Các hình chiếu của bán kính vectơ xuống ba trục tọa độ là các tọa độ của điểm M.

       Bản trong suốt có hai mặt là mặt phẳng song song, cách nhau một khoảng d, làm bằng chất có chiết suất khác với chiết suất của môi trường trong đó ta đặt bản (H. 6). Nếu n là chiết suất tỉ đối của bản đối với môi trường thì ảnh A’ của điểm A qua bản bị dịch chuyển một đoạn , gần bản hơn nếu n > 1.

        Bản có độ dày rất nhỏ, cỡ bước sóng ánh sáng. Các tia sáng phản xạ lên hai mặt của bản giao thoa với nhau, điều này giải thích hiện tượng các màng xà phòng, các lớp dầu hỏa trên mặt nước… có màu sắc cầu vồng.

       Gồm có hai băng bằng kim loại khác nhau, có kích thước bằng nhau và hàn với nhau theo suốt chiều dài (H. 8). Khi nhiệt độ tăng, vì có hệ số nở khác nhau nên băng kép cong lại. Sự biến dạng này được ứng dụng để chế tạo máy điều nhiệt, rơle nhiệt… (Bình thường băng kép A tựa vào vít B và có dòng điện chạy, nếu nhiệt độ tăng quá mức đã định thì băng kép cong lên và ngắt mạch, nhiệt độ giảm thì băng kép lại đóng mạch).

      Băng nhựa có phủ một lớp chất sắt từ, dùng để ghi và phát âm. Qua micrô, âm thanh được biến đổi thành dòng điện âm tần, dòng điện này làm biến đổi từ trường của một nam châm điện (đầu từ). Băng từ đi sát vào rãnh của nam châm sẽ bị từ hóa và như vậy âm được ghi dưới dạng từ. Sự từ hóa này giữ được lâu và chỉ mất nếu bị xóa bởi một từ trường cao tần. Quá trình phát âm có các khâu ngược với ghi âm. Hình 9 là sơ đồ đầu tư ghi âm. Đi ngang qua nam châm 1, băng từ 2 bị từ hóa; các vùng nhiễm từ tự phát (đômen) lúc chưa ghi âm sắp xếp hỗn độn thì sắp xếp lại theo trật tự nhất định thể hiện âm cần ghi.

Nguyên tắc ghi âm trên đây cũng được áp dụng để ghi cả âm và hình lên băng từ hình, thường gọi là băng video. Vì có hai dải tần số khác nhau (âm và hình) nên máy video khá phức tạp, có 2 hoặc 4 đầu từ gắn vào một cái tang trống quay.

        Bánh xe có khối lượng lớn lắp vào trục động cơ (tĩnh tại) để điều hòa chuyển động quay của trục động cơ. Vì có quán tính lớn, vận tốc của bánh đà thay đổi chậm, nó thu được động năng trong kỳ phát động và cung cấp động năng trong các kỳ thụ động của động cơ, làm cho động cơ chạy đều. Động cơ lắp trên các xe không cần có bánh đà vì bản thân xe đó có khối lượng lớn, đủ để điều hòa chuyển động.

        Biến đổi đột ngột và có cường độ lớn của từ trường Trái Đất, liên quan đến hoạt động của Mặt Trời.

BÃO TỪ (MAGNETIC STORM)

+ Bão từ hay còn gọi là bão địa từ trên Trái Đất là những thời kỳ mà kim la bàn dao động mạnh. Nguyên nhân gây ra bão từ là do dòng hạt mang điện phóng ra từ các vụ bùng nổ trên Mặt Trời tác dụng lên các đường cảm ứng từ của Trái Đất. Trên một số hành tinh khác trong hệ Mặt Trời, nhất là các hành tinh có từ quyển (như Sao Thổ) cũng có hiện tượng tương tự.

+ Các quá trình được miêu tả như sau:

1.Các dòng hạt mang điện phóng ra từ Mặt Trời sinh ra một từ trường, có độ lớn vào khoảng 6.10^-9tesla.

2.Từ trường này ép lên từ trường Trái Đất làm cho từ trường nơi bị ép tăng lên.

3.Khi từ trường Trái Đất tăng lên, từ thông sẽ biến thiên và sinh ra một dòng điện cảm ứng chống lại sự tăng từ trường của Trái Đất.

4.Dòng điện cảm ứng này có thể đạt cường độ hàng triệu ampe chuyển động vòng quanh Trái Đất và gây ra một từ trường rất lớn tác dụng lên từ trường Trái Đất.

5.Hiện tượng này tiếp diễn làm cho từ trường Trái Đất liên tục biến thiên và kim la bàn dao động mạnh.

+ Nếu hướng của từ trường trong tầng điện ly hướng về phía Bắc, giống như hướng của từ trường Trái Đất, bão địa từ sẽ lướt qua hành tinh của chúng ta. Ngược lại, nếu từ trường hướng về phía Nam, ngược với hướng từ trường bảo vệ của Trái Đất, các cơn bão địa từ mạnh sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới Trái Đất. Mặc dù khí quyển Trái Đất chặn được các dòng hạt năng lượng cao đến từ Mặt Trời này (gồm electron và proton), song các hạt đó làm xáo trộn từ trường của hành tinh, cụ thể là từ quyển, có thể gây ra rối loạn trong liên lạc vô tuyến hay thậm chí gây mất điện.

+ Các vụ phun trào khí và nhiễm điện từ Mặt Trời được xếp theo 3 cấp: C là yếu, M là trung bình, X là mạnh. Tùy theo cấp cao hay thấp mà ảnh hưởng của nó lên từ trường Trái Đất gây ra bão từ nhiều hay ít. Bão từ được xếp theo cấp từ G1 đến G5, G5 là cấp mạnh nhất. Theo nhiều nghiên cứu thì hiện nay các cơn bão từ xuất hiện nhiều hơn và mạnh hơn, điều này cho thấy rằng Mặt Trời đang ở vào thời kỳ hoạt động rất mạnh.

+ Bão từ là kết quả của quá trình hoạt động của mặt trời. Ngoài photon (ánh sáng) mặt trời còn phát ra vô số hạt tích điện như proton, hạt nhân heli (hạt α) và electron. Những hạt đó tạo thành gió mặt trời. Chúng bay đến vùng lân cận của Trái đất và tác dụng tương hỗ với từ trường Trái đất - tức là địa từ trường (ĐTT).

+ Hành tinh của chúng ta là một nam châm khổng lồ mà cực Nam và cực Bắc nằm ở gần hai địa cực. Càng gần các cực thì ĐTT càng mạnh. Các hạt tích điện bay từ Mặt trời, chịu ảnh hưởng của ĐTT, chạy xoay quanh đường sức của nó theo hình xoắn ốc và tạo thành lớp bức xạ nằm phía trên tầng khí quyển.

+ Nơi gần cực có các đường sức tiếp cận với Trái đất, các hạt tích điện tiếp xúc với bề mặt khí quyển, ion hóa lớp trên của nó nhờ đó mà chúng ta được chiêm ngưỡng hiện tượng phát quang ở vùng cực.

+ Khi Mặt trời tăng tần suất hoạt động thì các hạt tích điện tác dụng tương hỗ với ĐTT lớn hơn bình thường, sự cân bằng của ĐTT bị phá vỡ và cường độ của từ trường tăng lên. Hiện tượng cường độ của ĐTT đạt giá trị cao và gây tác động kéo dài thì gọi là hiện tượng bão từ.

+ Công tác dự báo và đo đạc bão từ dựa trên cơ sở quan sát các vết đen của Mặt trời. Vết đen là hố lớn hình phễu trên bề mặt Mặt trời nóng bỏng mà các hạt của plasma bay từ độ sâu thẳm và có nhiệt độ cao sẽ bay qua đó tớ Trái đất. Các loại hạt tích điện mất khoảng 1 đến 2 ngày mới tới được hành tinh của chúng và sẽ tác động đến ĐTT. Vết đen xuất hiện rồi lại biến mất. Đặc biệt có những vết lớn tồn tại hàng tháng. Nguồn phát ra các hạt tích điện có thể là một nhóm các vết đen nhỏ có thời gian tồn tại rất ngắn. Vì vậy, đối với loại này, dự báo lâu dài là không chính xác bởi có những vết đen mà lúc các nhà quan sát phát hiện ra lại có thể đã không còn tồn tại nữa.

+ Trên thế giới có nhiều cơ sở nghiên cứu tiến hành quan sát Mặt trời: Mỹ có NASA, Nga có Trường Đại học về Mặt Trời, Trường Đại học Địa từ và sóng bức xạ. Tại các cơ sở đó, người ta đo liên tục cái gọi là "địa từ đồ', trong đó biểu thị cường độ của ĐTT. Căn cứ vào kết quả đo đạc, người ta sẽ đánh giá mức độ tác động có liên quan đến bão từ.

+ Liệu ĐTT có tác động đến con người ? Đối với nhiều người thì víệc trả lời cho câu hỏi trên không hẳn là có. Có người cho nó là điều tưởng tượng vô lý. Số khác lại thường xuyên kêu đau đầu trong thời gian có bão từ. Nhưng không ai có thể phủ định việc chim có thể bị lạc hướng trong khi bay chuyển vùng do bị bão từ chi phối vì chúng định vị bằng từ trường.

+ Mặc dù mặt trời đang đi đến giai đoạn yên tĩnh nhưng các trận bão từ vẫn có thể xảy ra. Chu kỳ hoạt động của mặt trời là 11 năm và đã đạt đỉnh vào năm 2001 - khi mặt trời hoạt động cực mạnh và có rất nhiều bão từ. Dự báo tới năm 2007 mặt trời mới yên tĩnh hoàn toàn. Tính tới 11g30 (ngày 22/9), dữ liệu từ 4 đài địa từ ở Phú Thuỵ (Gia Lâm), Sa Pa (Lào Cai), Đà Lạt (Lâm Đồng) và Bạc Liêu (tỉnh Bạc Liêu) cho thấy hoạt động của mặt trời hoàn toàn yên tĩnh, chưa có dấu hiệu bùng nổ sắc cầu mặt trời. Tuy vậy, theo kinh nghiệm thì trước các trận bão từ lớn, hoạt động của mặt trời thường cực kỳ yên tĩnh như thế.

+ Bùng nổ sắc cầu mặt trời là những vụ nổ lớn nhất trong Thái dương hệ và có thể giải phóng lực của nhiều quả bom hạt nhân 1 tỷ mega tấn. Bùng nổ sắc cầu giải phóng các chùm plasma khổng lồ trung hoà về điện của các hạt tích điện. Trên đường đi tới trái đất, các chùm này sẽ bao trùm lên trái đất, tác động với từ quyển trái đất, tạo ra hệ dòng điện tròn xung quanh trái đấtvà nó cũng gây ra bão từ.

@ Ảnh hưởng của bão từ tới sức khỏe con người:

+ Thời kỳ có bão từ là thời kỳ rất nguy hiểm cho người có bệnh tim mạch bởi vì từ trường ảnh hưởng rất mạnh đến hoạt động của các cơ quan trong hệ tuần hoàn của con người. Ngoài ra từ trường của Trái Đất cũng giúp cho một số loài động vật thực hiện một số chức năng sống của chúng như là chức năng định hướng do đó bão từ cũng sẽ ảnh hưởng lớn đến sự sống của các loài này.

+ Đã nhiều năm nay, các nhà bác học quan tâm đến vấn đề ảnh hưởng của bão từ đối với sức khỏe con người. Một số chuyên gia cho rằng đây là vấn đề rất nghiêm trọng, ngược lại, một số người khác không đồng tình với ý kiến ấy. Tiến sĩ khoa học y khoa Yuri Gurfinkel, giám đốc một trong những bệnh viện lớn ở Moskva, đã nghiên cứu rất nghiêm túc vấn đề này trong vòng hơn 15 năm nay. Ông đã thống kê được rằng, trong những ngày có bão từ, số lượng bệnh nhân tim mạch tăng lên 25-30%. Trong thực tế con số này lớn hơn rất nhiều. Ông chỉ ghi chép tỉ mỉ những trường hợp xác định ngày mắc bệnh một cách chính xác. Sau đó, ông chuyển các số liệu ấy cho Viện địa từ, tầng iôn và tán xạ sóng radio thuộc viện Hàn lâm khoa học Nga. Ở đó người ta tiến hành đối chiếu các số liệu này với các chỉ số hoạt tính địa từ. Hóa ra, trước hoặc trong những ngày có bão từ, bệnh nhân nhiều gấp đôi so với những ngày đẹp trời. Và đây không chỉ là các ghi chép của ông. Các đồng nghiệp ở nhiều thành phố khác cũng có những kết quả quan sát tương tự.

+ Các cơn bão từ khác nhau về tần suất và cường độ. Hơi ngược đời một chút, nhưng ông nhận thấy rằng những cơn bão từ nhỏ nhiều khi lại tác động mạnh đến sức khỏe con người, hơn là những cơn bão từ lớn. Và bão từ đột ngột thường nguy hiểm hơn những cơn bão từ kéo đến dần dần. Nói chung, khoảng 85% bão từ ảnh hưởng đến cơ thể người theo từng mức độ khác nhau.

+ Luồng hạt bẩn sinh ra do các vụ nổ trên mặt trời sẽ xuống đến mặt đất sau khoảng 3 ngày đêm. Luồng này có ảnh hưởng xấu đến sự sống trên mặt đất. Tìm ra cơ chế ảnh hưởng này là nhiệm vụ chính của ông. Người ta đã lấy máu làm đối tượng nghiên cứu. Mấy năm gần đây xuất hiện giả thiết cho rằng tác nhân đầu tiên, đầu mối tiếp nhận tác động từ đối với cơ thể người là huyết cầu tố — chất protit có trong cấu tạo của tế bào máu. Trong thành phần của chất này có sắt. Trong cơ thể người liều lượng sắt là khoảng 4,5-5 gr, một nửa lượng này nằm trong các phân tử hồng cầu. Có lẽ vì vậy mà máu chính là yếu tố đầu tiên phản ứng trước sự thay đổi của luồng từ.

+ Trước hết, các nhà khoa học nghiên cứu các mao mạch trong hệ thống tuần hoàn máu. Những hồng cầu lưu chuyển trong các mao mạch này, đưa ô xy đi nuôi các mô, rồi cũng các hồng cầu này nhận thán khí và các sản phẩm trao đổi chất. Các nhà khoa học ở Viện thần kinh học nghiên cứu đặc tính lưu biến của máu, tức là tính lưu thông của máu, ở các bệnh nhân bị đột quỵ. Họ nhận thấy rằng trong khoảng thời gian một hai ngày trước khi có bão từ thì đặc tính lưu biến này bị biến đổi. Máu lưu thông chậm hẳn lại. Đỉnh điểm của hiện tượng này thể hiện trong ngày bão từ xuất hiện.

+ Nhà bác học đã sử dụng một thiết bị chuyên dụng để nghiên cứu máu của người bệnh một cách an toàn. Với sự hỗ trợ của máy này, họ khẳng định được rằng trong những ngày bão từ, quá trình trao đổi ô xy và các chất thải bị chậm lại. Trong mao mạch người khỏe mạnh máu lưu chuyển nhanh và đều đặn. Một ngày đêm sau khi bão từ xuất hiện, hồng cầu thường dính lại với nhau. Điều đó có nghĩa là chúng không thể dễ dàng chuyển ôxy cho các mô, và lúc đó hiện tượng thiếu ô xy bắt đầu. Đối với các bệnh nhân thiếu máu cục bộ thì thông thường các cơ tim đã không được cung cấp ô xy một cách đầy đủ. Có thể nói một cách hình tượng rằng trong những ngày bão từ, họ bị “hiệu ứng kép” thiếu ô xy, điều đó gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe.

+ Để phòng ngừa các hồng cầu dính kết, các nhà khoa học khuyến cáo người bệnh nên dùng thuốc aspirin. Trong thời gian bão từ, liều lượng hiệu quả nhất là 200mg. Bằng việc theo dõi bệnh nhân trong suốt ngày đêm, họ đã ghi nhận sự rối loạn hoạt động của tim, đồng thời cùng việc đó họ cũng ghi lại các theo dõi về quá trình bão từ. Kết quả cho thấy rằng khi bão từ đạt mức tối đa thì tần suất co bóp tim của bệnh nhân tăng cao, trong một số trường hợp huyết áp của họ cũng bị tăng lên. Và rốt cục là xảy ra điều tệ hại nhất. Khi bão từ mạnh nhất, máy ghi nhận sự rối loạn nhịp tim khiến các tâm thất rung, cơ bóp nhanh, loạn nhịp, không đồng đều. Phản ứng như vậy dễ gây ra tử vong đột ngột cho những người bị bệnh tim mạch. Trong thực tế, ngay cả đối với những người khỏe mạnh, bão từ cũng gây ảnh hưởng trên toàn bộ các bộ hệ thống cơ thể: các cảm xúc, hoạt động thể lực và hoạt động trí tuệ…đều suy giảm. Tất nhiên, người khỏe mạnh thì sức đề kháng tốt hơn và quá trình hồi phục cũng nhanh chóng hơn so với người bệnh.

+ Ông Yuri Gurfinkel kết luận, ông đã theo dõi chừng 10 000 bệnh nhân. Trong số đó có khoảng 5000 người đã bị nhồi máu cơ tim.

BÃO TỪ (MAGNETIC STORM)

+ Các yếu tố của từ trường Trái đất biến đổi hầu như cùng một lúc trên quy mô tòan cầu gọi là bão từ.

+ Bão từ hay còn gọi là bão địa từ trên Trái Đất là những thời kỳ mà kim la bàn dao động mạnh. Nguyên nhân gây ra bão từ là do dòng hạt mang điện phóng ra từ các vụ bùng nổ trên Mặt Trời tác dụng lên các đường cảm ứng từ của Trái Đất. Trên một số hành tinh khác trong hệ Mặt Trời, nhất là các hành tinh có từ quyển (như Sao Thổ) cũng có hiện tượng tương tự.

+ Các quá trình được miêu tả như sau:

1.Các dòng hạt mang điện phóng ra từ Mặt Trời sinh ra một từ trường, có độ lớn vào khoảng 6.10^-9tesla.

2.Từ trường này ép lên từ trường Trái Đất làm cho từ trường nơi bị ép tăng lên.

3.Khi từ trường Trái Đất tăng lên, từ thông sẽ biến thiên và sinh ra một dòng điện cảm ứng chống lại sự tăng từ trường của Trái Đất.

4.Dòng điện cảm ứng này có thể đạt cường độ hàng triệu ampe chuyển động vòng quanh Trái Đất và gây ra một từ trường rất lớn tác dụng lên từ trường Trái Đất.

5.Hiện tượng này tiếp diễn làm cho từ trường Trái Đất liên tục biến thiên và kim la bàn dao động mạnh.

+ Ảnh hưởng của bão từ: gây ra rối loạn trong liên lạc vô tuyến hay thậm chí gây mất điện.

+ Thời kỳ có bão từ là thời kỳ rất nguy hiểm cho người có bệnh tim mạch bởi vì từ trường ảnh hưởng rất mạnh đến hoạt động của các cơ quan trong hệ tuần hoàn của con người. Ngoài ra từ trường của Trái Đất cũng giúp cho một số loài động vật thực hiện một số chức năng sống của chúng như là chức năng định hướng do đó bão từ cũng sẽ ảnh hưởng lớn đến sự sống của các loài này.

+ Đã nhiều năm nay, các nhà bác học quan tâm đến vấn đề ảnh hưởng của bão từ đối với sức khỏe con người. Một số chuyên gia cho rằng đây là vấn đề rất nghiêm trọng, ngược lại, một số người khác không đồng tình với ý kiến ấy. Tiến sĩ khoa học y khoa Yuri Gurfinkel, giám đốc một trong những bệnh viện lớn ở Moskva, đã nghiên cứu rất nghiêm túc vấn đề này trong vòng hơn 15 năm nay. Ông đã thống kê được rằng, trong những ngày có bão từ, số lượng bệnh nhân tim mạch tăng lên 25-30%. Trong thực tế con số này lớn hơn rất nhiều. Ông chỉ ghi chép tỉ mỉ những trường hợp xác định ngày mắc bệnh một cách chính xác. Sau đó, ông chuyển các số liệu ấy cho Viện địa từ, tầng iôn và tán xạ sóng radio thuộc viện Hàn lâm khoa học Nga. Ở đó người ta tiến hành đối chiếu các số liệu này với các chỉ số hoạt tính địa từ. Hóa ra, trước hoặc trong những ngày có bão từ, bệnh nhân nhiều gấp đôi so với những ngày đẹp trời. Và đây không chỉ là các ghi chép của ông. Các đồng nghiệp ở nhiều thành phố khác cũng có những kết quả quan sát tương tự.

+ Các cơn bão từ khác nhau về tần suất và cường độ. Hơi ngược đời một chút, nhưng ông nhận thấy rằng những cơn bão từ nhỏ nhiều khi lại tác động mạnh đến sức khỏe con người, hơn là những cơn bão từ lớn. Và bão từ đột ngột thường nguy hiểm hơn những cơn bão từ kéo đến dần dần. Nói chung, khoảng 85% bão từ ảnh hưởng đến cơ thể người theo từng mức độ khác nhau.

+ Trước hết, các nhà khoa học nghiên cứu các mao mạch trong hệ thống tuần hoàn máu. Những hồng cầu lưu chuyển trong các mao mạch này, đưa ô xy đi nuôi các mô, rồi cũng các hồng cầu này nhận thán khí và các sản phẩm trao đổi chất. Các nhà khoa học ở Viện thần kinh học nghiên cứu đặc tính lưu biến của máu, tức là tính lưu thông của máu, ở các bệnh nhân bị đột quỵ. Họ nhận thấy rằng trong khoảng thời gian một hai ngày trước khi có bão từ thì đặc tính lưu biến này bị biến đổi. Máu lưu thông chậm hẳn lại. Đỉnh điểm của hiện tượng này thể hiện trong ngày bão từ xuất hiện.

+ Nhà bác học đã sử dụng một thiết bị chuyên dụng để nghiên cứu máu của người bệnh một cách an toàn. Với sự hỗ trợ của máy này, họ khẳng định được rằng trong những ngày bão từ, quá trình trao đổi ô xy và các chất thải bị chậm lại. Trong mao mạch người khỏe mạnh máu lưu chuyển nhanh và đều đặn. Một ngày đêm sau khi bão từ xuất hiện, hồng cầu thường dính lại với nhau. Điều đó có nghĩa là chúng không thể dễ dàng chuyển ôxy cho các mô, và lúc đó hiện tượng thiếu ô xy bắt đầu. Đối với các bệnh nhân thiếu máu cục bộ thì thông thường các cơ tim đã không được cung cấp ô xy một cách đầy đủ. Có thể nói một cách hình tượng rằng trong những ngày bão từ, họ bị “hiệu ứng kép” thiếu ô xy, điều đó gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe.

+ Để phòng ngừa các hồng cầu dính kết, các nhà khoa học khuyến cáo người bệnh nên dùng thuốc aspirin. Trong thời gian bão từ, liều lượng hiệu quả nhất là 200mg. Bằng việc theo dõi bệnh nhân trong suốt ngày đêm, họ đã ghi nhận sự rối loạn hoạt động của tim, đồng thời cùng việc đó họ cũng ghi lại các theo dõi về quá trình bão từ. Kết quả cho thấy rằng khi bão từ đạt mức tối đa thì tần suất co bóp tim của bệnh nhân tăng cao, trong một số trường hợp huyết áp của họ cũng bị tăng lên. Và rốt cục là xảy ra điều tệ hại nhất. Khi bão từ mạnh nhất, máy ghi nhận sự rối loạn nhịp tim khiến các tâm thất rung, cơ bóp nhanh, loạn nhịp, không đồng đều. Phản ứng như vậy dễ gây ra tử vong đột ngột cho những người bị bệnh tim mạch. Trong thực tế, ngay cả đối với những người khỏe mạnh, bão từ cũng gây ảnh hưởng trên toàn bộ các bộ hệ thống cơ thể: các cảm xúc, hoạt động thể lực và hoạt động trí tuệ…đều suy giảm. Tất nhiên, người khỏe mạnh thì sức đề kháng tốt hơn và quá trình hồi phục cũng nhanh chóng hơn so với người bệnh.

      Đơn vị áp suất thường dùng trong khí tượng, bằng 10⁵ Pa, gần bằng 1 atmôtphe. Ước: .

     Đại lượng không thay đổi đối với một phép biến đổi nào đó. Ví dụ gia tốc là bất biến đối với các hệ quy chiếu quán tính, vì nó không đổi khi ta thay hệ quy chiếu quán tính này bằng hệ quy chiếu quán tính khác.

      Nếu một phương trình biểu diễn một định luật vật lý không đổi dạng trong phép biến đổi đang xét thì người ta cũng nói rằng định luật là bất biến đổi với phép biến đổi ấy. Ví dụ: Định luật II của Niutơn là bất biến đối với các hệ quy chiếu quán tính (nó giữ nguyên dạng  khi đổi hệ).

       Sự tạo thành hơi từ mặt thoáng của chất lỏng, xảy ra ở nhiệt độ bất kỳ dưới nhiệt độ sôi. Nếu chất lỏng đựng trong bình kín thì nó bay hơi cho đến khi áp suất hơi bằng một giá trị xác định cho từng nhiệt độ, gọi là áp suất hơi bão hòa.

Đơn vị không thứ nguyên của tỉ số hai đại lượng cùng loại P₁/P₂, ký hiệu B. Tỉ số 10 ứng với 1 ben, tỉ số 10^x ứng với x ben, nghĩa là: x(B) = log P₁/P₂.

        Sự thay đổi kích thước và hình dạng của các vật rắn khi chịu tác dụng của các lực. Nếu sau khi lực ngưng tác dụng, vật lấy lại kích thước và hình dạng ban đầu thì biến dạng gọi là biến dạng đàn hồi; nếu vật còn biến dạng, thì ta có biến dạng còn dư, ha biến dạng dẻo.

Có nhiều loại biến dạng: căng, nén, lệch, uốn, xoắn…

 Điện trở mà giá trị có thể thay đổi.

        Sự biến đổi một đặc trưng (biên độ, tần số, hoặc pha) của một sóng điện từ cao tần (sóng mang của vô tuyến truyền thanh chẳng hạn) theo một sóng tín hiệu cần truyền đi (sóng âm tần của tiếng nói, nhạc. Trong hình 10, a là sóng mang; b là sóng tín hiệu; c là sóng mang đã biến điệu theo biên độ (điều biên): tần số không thay đổi, biên độ biến đổi theo sóng tín hiệu; d là sóng mang đã biến điệu theo tần số (điều tần): biên độ không đổi, tần số biến đổi theo sóng tín hiệu.

       Giá trị lớn nhất, về trị số tuyệt đối, mà một đại lượng dao động điều hòa đạt được. Nếu biểu thức của dao động ấy là x = asin($$\omega.t +\phi) thì biên độ là a.

       Sự biến đổi của một chất từ trạng thái này (răn, hoặc lỏng, hoặc khí) sang trạng thái khác. Ví dụ: sự nóng chảy, sự hóa hơi… Còn gọi là biến đổi pha hay chuyển pha, nhưng chuyển pha rộng hơn, vì cũng một trạng thái rắn chẳng hạn có thể gồm hai pha khác nhau như sắt từ và thuận từ.

         Bình có vỏ cách nhiệt để làm giảm tối đa sự trao đổi nhiệt giữa chất đựng trong bình và môi trường ngoài. Nhờ vậy mà có thể giữ nước sôi nóng lâu (phích nước nóng) hoặc giữ nước đá lâu tan (phích nước đá). Vỏ bình có hai thành bằng thủy tinh dẫn nhiệt kém, nếu mạ bạc thì bức xạ rất ít. Đối lưu cũng không xảy ra trong chân không. Nhờ vậy mà sự truyền nhiệt rất hạn chế.

         Bộ phận của máy nhiệt ở đó hơi tỏa nhiệt và ngưng tụ thành chất lỏng. Ở máy làm lạnh thì bộ phận này không có dạng bình mà có dạng ống uốn dích dắc để dễ tỏa nhiệt (đặt phía sau tủ lạnh).

       Những bình có dạng bất kỳ nối với nhau ở phần dưới. Nếu chứa cùng một chất lỏng thì mặt thoáng ở các bình ở cùng một độ cao. Nếu chứa hai chất lỏng khác nhau thì độ cao các mặt thoáng tính từ mặt phân cách h₁ và h₂, tỷ lệ nghịch với các khối lượng riêng r₁ và r₂: r₁h₁ = r₂h₂ (H. 11).

         Bộ phận trong các động cơ đốt trong, tạo nên hỗn hợp không khí và xăng. Gồm có bầu chứa xăng A có phao B để giữ mực xăng luôn ở ngang đầu kim phun C (H. 12). Không khí đi tới chỗ thắt lại của ống D thì có áp suất giảm, xăng bị hút lên và phân tán thành giọt nhỏ hòa lẫn với không khí thành hỗn hợp đi vào xi lanh.

      Dụng cụ để hút, đẩy, nén chất lỏng (hoặc khí). Hình 13 vẽ bơm hút – đẩy. Khi pittong A đi lên, van V mở, chất lỏng bị hút vào thân bơm do tác dụng của áp suất khí quyển. Khi pittông đi xuống, van V đóng, pittong đẩy chất lỏng lách qua van W đi lên. Hình 14 vẽ bơm ly tâm. Khi các cánh A quay, chất lỏng trong thân bơm cũng quay và do lực ly tâm tác dụng, chuyển từ tâm ra mép ngoài rồi thoát ra theo ống tiếp tuyến B.

     Bom nguyên tử. A là chữ bắt đầu của từ atom (nguyên tử).

Bơm chân không là dụng cụ để rút chất khí ra khỏi một mình, làm áp suất trong đó giảm xuống mốt giá trị rất nhỏ. Bơm chân không có nhiều loại, loại dùng trong nghiên cứu khoa học có thể hút khí tới áp suất 10^-11 mmHg.

         Bom khinh khí. H là chữ bắt đầu của từ Hiđro (khinh khí, là từ cổ để trỏ hiđro).

      Bom khinh khí dựa vào phản ứng tổng hợp các đồng vị nặng của hiđro, đơtêri hoặc triti. Phản ứng này chỉ xảy ra ở nhiệt độ hàng trăm triệu độ, nên còn gọi là phản ứng nhiệt hạch. Bom khinh khí có “ngòi nổ” là một quả bom nguyên tử để tạo ra nhiệt độ cần thiết.

       Vũ khí có sức tàn phá ghê gớm, sử dụng năng lượng được giải phóng trong một số phản ứng hạt nhân. Có hai loại bom hạt nhân chính: bom nguyên tử (bom A) và bom khinh khí (bom H). Bom nguyên tử sử dụng phản ứng phân hạch của các chất urani 235 hoặc plutoni 239. Bom chứa nhiều khối urani 235 (hoặc plutoni 239) ở cách nhau, mỗi khối có khối lượng nhỏ hơn khối lượng tới hạn. Nếu làm chập các khối lại thì vượt khối lượng tới hạn, phản ứng phân hạch dây chuyền xảy ra và bom nổ.

        Phần không gian ở sau một vật chắn sáng chứa những điểm không nhận được tia sáng nào từ nguồn sáng. Nếu nguồn sáng không phải là một điểm mà có kích thước thì ngoài bóng tối còn có bóng nửa tối là phần không gian ở sau vật chắn sáng chứa những điểm chỉ nhận được những tia sáng đi từ một phần của nguồn sáng.

         Thuật ngữ chung để trỏ các sóng điện từ và các tia phóng xạ. Bức xạ (sóng) điện từ bao gồm: bức xạ vô tuyến điện, bức xạ hồng ngoại, bức xạ (ánh sáng) nhìn thấy, bức xạ tử ngoại, bức xạ X, bức xạ gamma. Các tia phóng xạ bao gồm tia anpha, tia bêta, tia gamma. Do các hạt sơ cấp có lưỡng tính sóng – hạt nên bức xạ điện từ vừa là sóng điện từ vừa là các tia phôtôn. Ví dụ: gọi tia gamma là bức xạ gamma cũng được.

         Bức xạ điện từ của một vật ở trạng thái cân bằng nhiệt động (có nhiệt độ không đổi). Việc nghiên cứu bức xạ nhiệt ở cuối thế kỷ 19 đã dẫn tới khái niệm lượng tử ánh sáng. Theo nghĩa hẹp hơn, bức xạ nhiệt trỏ các sóng điện từ (chủ yếu là tia hồng ngoại) tải năng lượng từ nguồn nóng đến vật khác (theo đường thẳng).

C.n. Tia tử ngoại.

(tiếng Pháp bougie). Bộ phận đánh lửa trong động cơ đốt trong. Có hai mũi dẫn điện nối với nguồn điện, cách nhau một khe nhỏ. Khi hiệu điện thế đủ lớn thì dòng điện phóng qua khe dưới dạng tia lửa điện.

      Điểm có biên độ dao động lớn nhất trong sóng đứng. Trên hình 15, A, B, C là các bụng sóng, chúng cách nhau một nửa bước sóng, chúng cách nhau một nửa bước sóng. Nút sóng là điểm có biên độ dao động bé nhất hoặc bằng không. Trong hình, D, E, F là các nút sóng, cũng cách nhau nửa bước sóng. Bụng sóng cách nút sóng gần nhất một khoảng bằng một phần tư bước sóng. Trong sóng dọc (như sóng âm) thì bụng dao động lạilà nút áp suất (không khí có áp suất bình thường), và ngược lại.

      Khoảng cách giữa hai điểm gần nhau nhất dao động đồng pha trên cùng một đường truyền sóng. Cũng là quãng đường sóng đi được trong một chu kỳ T. Bước sóng l liên hệ với chu kỳ và vận tốc truyền sóng c bằng hệ thức.

l = cT

        Nếu một hạt có khối lượng m thì bước sóng Cômtơn của nó là

l = ***/mc

      Trong đó *** là hằng số Plăng rút gọn, c là vận tốc ánh sáng trong chân không.

          Theo thuyết của nhà vật lý học Pháp Đơ-Brơi. (De Broglie 1892 - 1987) các hạt cũng có tính chất sóng. Kèm theo mỗi hạt có động lượng p là một sóng có bước sóng l = h/p, gọi là bước sóng Đơ-brơi (h là hằng số Plăng).

Bản chất vật lý của các sóng Đơ-brơi còn chưa rõ nhưng thí nghiệm đã khẳng định thuyết của ông. Các “sóng êlectrôn” cũng bị nhiễu xạ như các sóng điện từ. Riêng đối với hạt phôtôn thì sóng Đơ-Brơi chính là sóng điện từ có bước sóng l = h/p, p là động lượng của phôtôn.

Theo thuyết của nhà vật lý học Pháp Đơ-Brơi. (De Broglie 1892 - 1987) các hạt cũng có tính chất sóng. Kèm theo mỗi hạt có động lượng p là một sóng có bước sóng l = h/p, gọi là bước sóng Đơ-brơi (h là hằng số Plăng).

       Buồng chứa một chất lỏng ở trạng thái chậm sôi dùng để ghi vết của các hạt sơ cấp tích điện bằng một chuỗi các bọt hơi sinh ra dọc đường đi của hạt. Dụng cụ này cho ảnh rõ rệt hơn buồng Uynxơn.

          Dụng cụ để quan sát quỹ đạo các hạt sơ cấp tích điện. Gồm một buồng hỗn hợp một chất khí (heli, nitơ hay agon) và hơi của một chất lỏng (nước ha rượu etilic). Khi làm tăng thể tích của buồng thì hơi trở thành quá bão hòa và dễ dàng ngưng tụ quanh các ion do hạt tích điện gây ra; chuỗi các giọt nước này đánh dấu quỹ đạo của hạt.

Dụng cụ này do nhà bác học Mĩ Uynxơn (Wilson 1869 - 1959) chế tạo lần đầu năm 1912. Hiện nay được thay thế bằng các dụng cụ khác hoàn thiện hơn. X. Buồng bọt.

+ Cá hồi là tên gọi cho một số loài cá da trơn sống ở các nước ôn đới và hàn đới thuộc họ Salmonidae. Cá hồi sống ở Đại Tây Dương và Thái Bình Dương và Hồ Great Lakes, Bán đảo Kamchatka, và ở Viễn Đông Nga. Ở Việt Nam, cá hồi đã được nuôi thành công ở Sa Pa.

+ Cá hồi sống trong môi trường "nước động" Cá hồi sinh ra ở môi trường nước ngọt, nhưng cá con chỉ sống một thời gian ngắn ở môi trường này rồi tự bơi ra biển. Phần lớn quãng đời của cá hồi là sống trong môi trường nước mặn. Cá hồi di cư vì hai lý do: nguồn thức ăn và địa điểm sinh sản. Nguồn thức ăn của cá hồi là ở biển, trong khi đó cá lại sinh sản ở vùng nước ngọt.

+ Loài cá hồi khi di chuyển định hướng bằng mùi. Mỗi chú cá nhớ một mùi của dòng sông nơi nó sinh ra. Khi di chuyển qua đại dương trở về con sông sinh sản, con cá sẽ tìm thấy đường của nó một cách hoàn toàn bản năng vì mùi vị thân quen càng gần càng trở nên rõ rệt.

+ Sự di cư ngược dòng sông về các bãi đẻ chỉ xảy ra một lần trong đời của hầu hết cá hồi (Salmon). Khi đến tuổi sinh sản, cá hồi di cư hàng dặm để các bãi đẻ trứng. Khi về đến cửa sông, chúng tụ lại trong vùng nước lợ (nước hơi mặn) và đợi con nước lớn đưa chúng ngược lên dòng sông.

+ Hành trình ngược dòng sông có thể mất vài tháng. Những chú cá thường phải băng mình qua những thác nước và vách dốc để đến những con suối cạn đẻ trứng. Vì cá hồi không ăn ở vùng nước ngọt, nên chúng bị mất 40% khối lượng cơ thể vào thời gian đẻ trứng và thụ tinh cho trứng. Hầu hết chúng đều chết sau đó.

Dụng cụ để phân tích ánh sáng trắng thành phổ. Cách tử cùng với lăng kính được dùng trong các máy quang phổ. Cách tử có thể chế tạo bằng cách dùng mũi kim cương nhọn rạch lên một tấm thủy tinh những vạch song song cách đều; những vạch này ngăn ánh sáng đi qua, những dải còn lại là những khe cho ánh sáng đi qua (H. 16), khoảng cách a giữa hai khe, gọi là bước của cách tử phải rất nhỏ, cỡ mirômét.

Hình 16

Hình 17

C.n. Nhiễm điện do hưởng ứng.

Đại lượng vectơ  đặc trưng cho từ trường. Nếu M là một điểm trong từ trường do dòng điện XY sinh ra thì vectơ cảm ứng từ được xác định bằng cách đặt ở điểm ấy một khung dây nhỏ có dòng điện I chạy qua. Sau một lúc dao động khung đứng yên (H. 18).

Hình 18

1. Hướng của  là hướng của vectơ pháp tuyến dương của khung (chiều dương là chiều tiến của cái vặn nút chai hoặc (đinh ốc thuận) xoay theo chiều dòng điện I).

Nếu đặt ở M một kim nam châm nhỏ thì hướng của  cũng là hướng đi từ cực nam S đến cực bắc N của kim nam châm.

2. Độ lớn của cảm ứng từ là , M_max là mômen lực cực đại tác dụng lên khung dây có diện tích S và dòng điện I chạy qua.

Đơn vị của cảm ứng từ trong bảng đơn vị pháp là tesla ký hiệu T (Tesla là tên một kỹ sư Nam Tư, 1884 - 1943).

 Xem Chất sắt từ.

Sự xuất hiện suất điện động (gọi là suất điện động cảm ứng) trong một dây dẫn chuyển động trong từ trường không đổi, hoặc một mạch đứng yên trong từ trường biến thiên. Trường hợp thứ nhất có thể giải thích bằng lực Lorenxơ; trong trường hợp sau, từ trường biến thiên làm xuất hiện điện trường xoáy, là nguồn gốc của suất điện động cảm ứng. Trong cả hai trường hợp suất điện động cảm ứng E đo bằng vôn. Dấu trừ thể hiện quy tắc Lenxơ.

Sự xuất hiện suất điện động (gọi là suất điện động cảm ứng) trong một giây dẫn chuyển động trong từ trường không đổi, hoặc một mạch đứng yên trong từ trường biến thiên. Trường hợp thứ nhất có thể giải thích bằng lực Lorenxơ; trong trường hợp sau, từ trường biến thiên làm xuất hiện điện trường xoáy, là nguồn gốc của suất điện động cảm ứng. Trong cả hai trường hợp suất điện động cảm ứng E đo bằng vôn. Dấu trừ thể hiện quy tắc Lenxơ.

Dụng cụ dùng để đo khối lượng của các vật. Có nhiều loại cân: Cân Rôbecvan và cân tiểu ly có hai cánh tay đòn bằng nhau; cân đòn, cân bàn, cân tự động có hai cánh tay đòn khác nhau. Hình 20 vẽ sơ đồ của cân tự động: đối trọng m có cánh tay đòn OH biến đổi nên có thể cân bằng được các khối lượng M khác nhau, kim K trỏ giá trị của M.

Cân lò xo thực ra là lực kế, đo trọng lượng của vật chứ không đo được khối lượng. Nhưng vì trọng lượng tỷ lệ với khối lượng, hệ số tỉ lệ biến đổi ít nên có thể chia độ cân lò xo theo khối lượng để dùng trong sinh hoạt.

Hình 20

Trạng thái của một hệ cơ học trong đó tất cả các điểm của hệ đứng yên đối với một hệ quy chiếu xác định. Nếu hệ quy chiếu là quán tính thì cân bằng gọi là cân bằng tuyệt đối.

Điều kiện cân bằng đủ để một vật rắn đạt cân bằng tuyệt đối là:

1. Tổng vectơ ngoại lực đặt vào vật bằng không hoặc,

Nếu chiếu các lực xuống ba trục tọa độ:

                               (1)

2. Tổng mômen các lực ấy đối với ba trục bằng không:

           (2)

Nếu vật rắn có trục quay cố định rất vững chãi thì các điều kiện (1) nghiễm nhiên được thỏa mãn. Lấy trục x trùng với trục quay, ta chỉ còn một điều kiện:

Dĩ nhiên ban đầu vật phải đứng yên, nếu không thì nó sẽ quay đều mãi mãi (quán tính quay).

Việc nghiên cứu cân bằng của hệ quy chiếu không quán tính giống như nghiên cứu cân bằng tuyệt đối với điều kiện xét thêm các lực quán tính.

Cân bằng của vật gọi là cân bằng bền nếu khi đưa vật ra khỏi vị trí cân bằng thì nó tự trở về vị trí cân bằng (H. 21a). Nếu một độ lệch rất nhỏ cũng làm nó tiếp tục ra xa vị trí cân bằng thì cân bằng này gọi là không bền (H. 21b). Nếu ở các vị trí lân cận vật vẫn có cân bằng thì ta có cân bằng phiếm định (H. 21c). Nói chung vật có cân bằng bền, hoặc không bền, hoặc phiếm định tùy theo thế năng của nó là cực tiểu hay cực đại, hay không đổi. Trường hợp đơn giản vẽ trong hình 21, các cân bằng này ứng với vị trí của khối tâm: a. thấp nhất, b. cao nhất, c. không đổi.

Hình 21

Trạng thái cân bằng nhiệt của hệ là trạng thái trong đó mọi phần của hệ có cùng một nhiệt độ không đổi theo thời gian. Một số thông số trạng thái khác cũng có cùng một giá trị ở mọi phần và không đổi theo thời gian (giả thiết không có tác dụng từ ngoại hệ). Ví dụ áp suất, mật độ của chất khí ở trạng thái cân bằng nhiệt. Trong lòng hệ các quá trình vi mô xảy ra nhưng không dẫn đến các biến đổi vĩ mô.

Một tật của mắt. Mắt cận thị có tiêu điểm F ở đằng trước võng mạc V, do độ tụ của thủy tinh thể quá lớn. Mắt cận thị không nhìn rõ các vật ở xa. Muốn sửa tật cận thị, phải đeo kính phân kỳ K (H. 22).

Hình 22

1. Điểm gần nhất mà mắt có thể nhìn rõ được, khi điều tiết nhiều nhất. So với mắt bình thường, mắt cận thị có cận điểm ở gần mắt hơn, mắt viễn thị có cận điểm ở xa mắt hơn.

2. Điểm gần tiêu điểm nhất. Vệ tinh của một thiên thể chuyển động trên một elip mà một tiêu điểm là thiên thể ấy. Một đầu của trục lớn của quỹ đạo có khoảng cách tới tiêu điểm ấy nhỏ nhất và gọi là cận điểm của quỹ đạo.

Cánh tay đòn d của một lực  đối với một trục X là khoảng cách xác định như sau (H. 19).

Đơn vị cường độ sáng của bản đơn vị hợp pháp, ký hiệu Cd. Là cường độ sáng đo theo phương vuông góc với nó của một diện tích bằng 1/60 cm², bức xạ như một vật bức xạ toàn phần ở nhiệt độ đông đặc của platin, dưới áp suất 101325 niutơn trên mét vuông (áp suất tiêu chuẩn).

canđela giây. Đơn vị lượng sáng của Bảng đơn vị hợp pháp, là lượng sáng của một nguồn có cường độ sáng 1 canđela, phát ra trong thời gian 1 giây. Ký hiệu: Cds.

canđela trên mét vuông (nit). Đơn vị độ chói trong bảng đơn vị hợp pháp, là độ chói của một nguồn phẳng 1 m² có cường độ sáng 1 canđela, đo theo phương vuông góc với nguồn.

Có điện thế cao. Cuộn cao áp trong máy thu hình có điện thế hàng chục kilôvôn. Đường dây cao thế để tải điện có điện thế 30 kV, 110 kV…

Máy đo độ cao mà nguyên tắc hoạt động là: áp suất không khí giảm theo độ cao.

1. Điện cực trong nguồn điện một chiều (pin, acquy…) có điện thế thấp hơn điện cực kia.

Bộ phận bảo vệ mạng điện; là một đoạn dây bằng chì hay một hợp kim dễ chảy, tiết diện được chọn sao cho nếu dòng điện vượt quá giới hạn an toàn thì nhiệt tỏa ra làm chảy đứt cầu chì, và dòng điện bị ngắt.

Một kiểu mạch điện gồm những điện trở sắp xếp như trong hình 23, dùng để xác định điện trở R_x theo ba điện trở đã biết. Khi không có dòng điện chạy qua điện kế G thì ta có:

Hình 23

Nhà vật lý học Anh (1731 - 1810). Nghiên cứu Tĩnh điện, nêu các khái niệm điện thế, điện dung… Năm 1798 dùng cân xoắn đo được hằng số hấp dẫn.

Hiện tượng một chất lỏng đã có nhiệt độ thấp hơn điểm đông đặc mà vẫn ở trạng thái lỏng. Trạng thái chậm động là nửa bền: thêm vào chất lỏng chậm đông một ít chất rắn cùng loại hoặc khuấy, nó sẽ bắt đầu đông đặc.

Trạng thái của chất khí trong bình có áp suất rất nhỏ so với áp suất khí quyển, khoảng dưới 1mm Hg

Cuộn dây có độ tự cảm L. cảm kháng của nó đối với dòng điện có tần số f là X_L (ôm) = 2 p f. L (L tính bằng henry). Chấn lưu trong mạch của đèn ống giúp cho sự phóng điện trong ống và hạn chế dòng điện ở mức an toàn.

Sự bảo vệ một vật (dụng cụ đo, vật cần nghiên cứu…) khỏi ảnh hưởng của trường tỉnh điện ngoài, bằng cách đặt vật trong một vỏ hay lưới kim loại.

Chất có điện trở suất trung gian giữa kim loại và điện môi, và giảm khi nhiệt độ tăng (ngược với kim loại) Các chất bán dẫn thường gặp là các nguyên tố silic, giecmani, asen, telu … và nhiều hợp chất như các oait kin loại, sunfua, telerua … Dòng điện trong chất bán dẫn là dòng chuyển dời có hướng đồng thời của các electron tự do (mang điện âm) và các lỗ trống (mang điện dương)

Trong chất bán dẫn tinh khiết thì mật độ electron bằng mật độ lỗ trống và có giá trị nhỏ. Nếu trong chất bán dẫn có lẫn một lượng rất nhỏ nguyên tố khác thì đó là chất bán dẫn có tạp chất. Nếu tạp chất làm cho số electron tự do tăng lên nhiều, mật độ electron lớn hơn nhiều so với mật đội lỗ trống thì ta có chất bán dẫn n (từ chữ nagative nghĩa là âm, vì hạt tải điện cơ bản là electron mang điện âm). Ví dụ: silic pha một ít asen. Nếu tạp chất làm cho lỗ trống tăng lên nhiều thì ta có chất bán dẫn loại p (từ chữ positive, nghĩa là dương, “hạt” tải điện cơ bản là lỗ trống mang điện dương)

Các chất bán dẫn có rất nhiều ứng dụng: điốt bán dẫn, tranzito, nhiệt điện trở, quang điện trở …

Chất có độ dẫn nhiệt kém, như không khí, các vật liệu xốp. Chân không cách nhiệt tốt.

Chất có cấu tạo tinh thể.

Chất ở trạng thái khí, là trạng thái trong đó có các phân tử có mật độ rất thấp, chuyển động hầu như tự do, trừ khi va chạm vào nhau. Chất khí không có thể tích hay hình dạng xác định mà chiếm toàn bộ không gian dành cho nó.

            Chất khí lý tưởng: Một mô hình đơn giản của chất khí trong đó có các phân tử khí được coi là các chất điểm và không tương tác với nhau, trừ lúc va chạm. Chất khí ký tưởng tuân theo chính xác phương trình gọi là phương trình trạng thái khí ổ mọi nhiệt độ. Ở áp suất thấp và nhiệt độ tương đối cao thì các khí thực gần với khí lý tưởng.

            Chất khí thực: Khi nghiên cứu chất khí thực cần phải coi các phân tử như những quả cầu có đường kính hiệu dụng d. Hai phân tử hút nhau nếu khoảng cách lớn hơn một giá trị r₀, đẩy nhau nếu r < r₀ , nhưng r không thể nhỏ hơn d. Chất khí thực tuân theo gần đúng phương trình Van de van. Ở áp suất thấp và nhiệt độ tương đối cao, chất khí thực tuân theo các định luật Bôi – Mariốt, Gay – Luytxac và Saclơ.

Chất oxi hóa mạnh, khử được ion hydro bám vào điện cực của pin, tránh cho pin khỏi bị phân cực. Ví dụ trong pin Lơclăngsê, mangan điôxýt (MnO₂) là chất khử cực.

Chất ở trạng thái trung gian giữa các trạng thái rắn và khí, gio61ngh chất rắn ở chỗ có thể tích nhất định và khó nén, nhưng lại giống chất khí ở chỗ không có hình dạng nhất định và khó nén, nhưng lại giống chất khí ở chỗ không có hình dạng nhất định và dễ chảy. Khoảng cách giữa các phân tử của chất lỏng vào cỡ kích thước của chính phân tử nên lực tương tác giữa các phân tử khá lớn. Vì vậy chất lỏng có cấu trúc “trật tự gần” (các phân tử sắp xếp có trật tự trong từng thể tích nhỏ) và có sức căng mặt ngoài.

Chất lỏng lý tưởng. Chất lỏng không có tính nhớt và chịu được mọi lực nén mà không giảm thể tích.

Chất lỏng thực bao giờ cũng có tính nhớt và khi chịu nén đủ lớn thì thể tích giảm đi một chút.

Tên gọi chung của chất lỏng và chất khí

Chất có độ từ thẩm m nhỏ hơn đơn vị một chút. Ví dụ m (nước) = 0,99991. Các phân tử của chất nghịch từ không có momen từ riêng. Khi đặt trong từ trường ngoài, do hiện tượng cảm ứng điện từ, xuất hiện một từ trường yếu ngược chiều từ trường ngoài. Vì vậy chất nghịch từ không bị nam châm hút mà lại bị đẩy.

Chất dùng làm phim ảnh, giấy ảnh. Thường là muối bạc halogenua, khi chịu tác dụng của ánh sáng thì bạc kim loại kết tủa thành những chỗ đem trên phim.

Để giải thích các hiện tượng nhiệt, một số nhà vật lý thế kỷ 16 giả thiết có một chất không có khối lượng, gọi là chất nhiệt, thấm vào các vật nhiều hay ít, làm cho các vật ấy nóng nhiều hay ít. Gải thiết sai lầm này mãi đến thế kỷ 19 mới bị loại bỏ.

Chất phát ra ánh sáng trông thấy khi bị kích thích (nhận năng lượng của electron, hoặc của bức xạ tử ngoại). Nếu sau khi ngừng kích thích, sự phát quang còn tiếp tục trong một thời gian đáng kể (t > 10^-6 giây) thì ta có chất lân quang.

Chất phát quang, nhất là chất lân quang, được dùng để làm màn đèn hình, màn tia X, đèn ống v.v.…

Chất rắn ở trạng thái trong đó nó có thể tích và hình dạng xác định. Phải tác dụng lực lên chất rắn mới làm nó biến dạng. Biến dạng này có thể là đàn hồi, (mất đi sau khi lực ngoài thôi tác dụng), hoặc là dẻo (vẫn còn một phần sau khi lực ngoài thôi tác dụng). Biến dạng đàn hồi của vật rắn tuân theo định luật Húc.

Chất rắn có thể là chất kết tinh (có cấu trúc tinh thể), hoặc chất vô định hình.

Chất rắn tuyệt đối. Chất rắn hoàn toàn không biến dạng khi chịu lực; đây chỉ là mô hình lý tưởng, các chất rắn thực bao giờ cũng biến dạng khi chịu lực.

Chất sắt từ

1/ Định nghĩa:

Sắt từ là các chất có từ tính mạnh, hay khả năng hưởng ứng mạnh dưới tác dụng của từ trường ngoài, mà tiêu biểu là sắt (Fe), và tên gọi "sắt từ" được đặt cho nhóm các chất có tính chất từ giống với sắt. Các chất sắt từ có hành vi gần giống với các chất thuận từ ở đặc điểm hưởng ứng thuận theo từ trường ngoài. Tính sắt từ dùng để chỉ thuộc tính (từ tính mạnh) của các chất sắt từ.

Chất sắt từ là một trong những vật liệu được sử dụng sớm nhất trong lịch sử loài người, với việc sử dụng các đá nam châm làm la bàn hoặc làm các vật dụng hút sắt théptừ hơn 2000 năm trước, xuất phát là từ Trung Hoa và Hy Lạp cổ đại.

2/ Các tính chất đặc trưng của chất sắc từ:

Các chất sắt từ như sắt (Fe), côban (Co), niken (Ni), gađôli (Gd)... là các chất sắt từ điển hình. Các chất này là các chất vốn có mômen từ nguyên tử lớn như sắt là 2,2 μ_B, Gd là 7 μ_B... và nhờ tương tác trao đổi giữa các mômen từ này, mà chúng định hướng song song với nhau theo từng vùng, còn gọi là các đômen từ tính. Mômen từ trong mỗi vùng đó gọi là từ độ tự phát - có nghĩa là các chất sắt từ có từ tính nội tại ngay khi không có từ trường ngoài. Đây là các nguồn gốc cơ bản tạo nên các tính chất của chất sắt từ.

Hình ảnh các đômen từ của màng CoIr chụp ở chế độ Fresnel trên kính hiển vi điện tử truyền qua.

a/Hiện tượng từ trễ: Là một đặc trưng dễ thấy nhất ở chất sắt từ. Khi từ hóa một khối chất sắt từ các mômen từ sẽ có xu hướng sắp xếp trật tự theo hướng từ trường ngoài do đó từ độ của mẫu tăng dần đến độ bão hòa khi từ trường đủ lớn (khi đó các mômen từ hoàn toàn song song với nhau). Khi ngắt từ trường hoặc khử từ theo chiều ngược, do sự liên kết giữa các mômen từ và các đômen từ, các mômen từ không lập tức bị quay trở lại trạng thái hỗn độn như các chất thuận từ mà còn giữ được từ độ ở giá trị khác không. Có nghĩa là đường cong đảo từ sẽ không khớp với đường cong từ hóa ban đầu, và nếu ta từ hóa và khử từ theo một chu trình kín của từ trường ngoài, ta sẽ có một đường cong kín gọi là đường cong từ trễ. Có nhiều cơ chế khác nhau để tạo ra hiện tượng trễ như cơ chế dịch chuyển vách, cơ chế quay mômen từ, cơ chế hãm sự phát triển của các mầm đảo từ... Và trên đường cong từ trễ, ta sẽ có các đại lượng đặc trưng của chất sắt từ như sau:

- Từ độ bão hòa: Là từ độ đạt được trong trạng thái bão hòa từ, có nghĩa là tất cả các mômen từ của chất sắt từ song song với nhau.

- Từ dư: Là giá trị từ độ khi từ trường được khử về 0.

- Lực kháng từ: Là từ trường ngoài cần thiết để khử mômen từ của mẫu về 0, hay là giá trị để từ độ đổi chiều. Đôi khi lực kháng từ còn được gọi là trường đảo từ.

-Từ thẩm: Là một tham số đặc trưng cho khả năng phản ứng của các chất từ tính dưới tác dụng của từ trường ngoài. Từ thẩm của các chất sắt từ có giá trị lớn hơn 1 rất nhiều, và phụ thuộc vào từ trường ngoài.

- Nhiệt độ Curie: Là nhiệt độ mà tại đó, chất bị mất từ tính. Ở dưới nhiệt độ Curie, chất ở trạng thái sắt từ, ở trên nhiệt độ Curie, chất sẽ mang tính chất của chất thuận từ. Nhiệt độ Curie là một tham số đặc trưng cho chất sắt từ, ví dụ như: Sắt: 1043 K; Côban: 1388 K; Niken: 627 K…

b/ Dị hướng từ tinh thể: Là năng lượng liên quan đến sự định hướng của các mômen từ và đối xứng tinh thể của vật liệu. Do tính dị hướng của cấu trúc tinh thể, sẽ có sự khác nhau về khả năng từ hóa khi ta từ hóa theo các phương khác nhau, dẫn đến việc vật liệu có phương dễ từ hóa, gọi là trục dễ (từ hóa) và phương khó từ hóa (gọi là trục khó). Năng lượng dị hướng từ tinh thể là năng lượng cần thiết để quay mômen từ trục khó sang trục dễ. Hằng số dị hướng từ tinh thể là các đại lượng đặc trưng cho các chất sắt từ.

3/ Tương tác trao đổi và đômen từ:

Tương tác trao đổi là tương tác được giả thiết theo lý thuyết sắt từ Heisenberg nhằm giải thích sự định hướng song song của các mômen từ trong vật liệu. Tương tác trao đổi có bản chất là tương tác tĩnh điện đặc biệt giữa các điện tử tạo ra sự định hướng song song của các spin khi các điện tử ở một khoảng cách đủ gần sao cho các hàm sóng của chúng phủ nhau để cực tiểu hóa năng lượng của hệ. Năng lượng tương tác trao đổi được cho bởi công thức:

với S₁, S₂ là các spin, J là tích phân trao đổi, cho bởi:

J mang giá trị dương khi các spin song song nhau và âm khi các spin phản song song. Ψ là hàm sóng của các điện tử.

Đômen từ: Nhờ có tương tác trao đổi, các mômen từ của chất sắt từ sắp xếp hoàn toàn song song với nhau, nhưng không phải trong toàn bộ vật thể mà trong từng vùng, gọi là các miền từ hóa, hay các đômen từ. Trong mỗi đômen, các mômen từ song song với nhau tạo nên từ độ tự phát của chất sắt từ, nhưng trong toàn vật thể ở trạng thái khử từ thì mômen từ của các đômen sẽ sắp xếp hỗn loạn nên tổng từ độ trong toàn khối vẫn bằng 0. Khi có từ trường ngoài, do các mômen từ có xu hướng bị quay theo từ trường nên sẽ dẫn đến sự thay đổi về cấu trúc đômen như sự dịch chuyển vách đômen, sự thay đổi kích thước đômen, sự định hướng mômen từ.. tạo nên quá trình từ hóa phức tạp của chất sắt từ.

4/ Các loại vật liệu sắt từ:

Có nhiều cách khác nhau để phân chia các vật liệu sắt từ, nhưng cách thông dụng nhất vẫn là phân chia theo khả năng từ hóa và khử từ của vật liệu. Theo cách phân chia này sẽ có 2 nhóm vật liệu sắt từ chính:

Vật liệu từ cứng: Là các vật liệu sắt từ khó từ hóa và khó khử từ thường dùng cho các ứng dụng lưu trữ từ trường như nam châm vĩnh cửu, vật liệu ghi từ... Các vật liệu từ cứng điển hình là Nd₂Fe₁₄B, Sm₂Co₅, FePt…

Ứng dụng: dùng để chế tạo các nam châm vĩnh cửu hoặc được sử dụng làm vật liệu ghi từ trong các ổ đĩa cứng, các băng từ.

Nam châm đất hiếm NdFeB - vật liệu từ cứng điển hình.

Vật liệu từ mềm: Là các vật liệu sắt từ dễ từ hóa và dễ bị khử từ, thường dùng cho các ứng dụng hoạt động trong từ trường ngoài như lõi biến thế, nam châm điện, lõi dẫn từ, cảm biến từ trường... Các vật liệu từ mềm điển hình là sắt silic (FeSi), hợp kim permalloy NiFe...

Ứng dụng: lõi biến thế, lõi dẫn từ, cuộn cảm; nam châm điện; cuộn chặn, cảm biến đo từ trường…

5/ Ứng dụng của vật liệu sắt từ:

Có thể nói vật liệu sắt từ đang được nghiên cứu và ứng dụng hết sức rộng rãi trong khoa học, công nghiệp cũng như trong đời sống, từ các nam châm vĩnh cửu, đến các lõi biến thế, hay cao hơn là các ổ cứng máy tính, các đầu đọc ổ cứng... Một hiệu ứng khác của chất sắt từ là hiệu ứng từ nhiệt khổng lồ đang được nghiên cứu phát triển các thế hệ máy lạnh hoạt động bằng từ trường thay thế cho các máy lạnh truyền thống với ưu điểm không ô nhiễm, tiết kiệm năng lượng và nhỏ gọn. Các hiệu ứng từ điện trở của các chất sắt từ cũng đang được khai thác để ra đời các linh kiện điện tử thế hệ mới gọi là spintronic, tức là các linh kiện hoạt động bằng cách điều khiển spin của điện tử...

Chất có độ từ thẩm rất lớn (cỡ trăm, nghìn). Trong chất sắt từ có những miền nhiễm từ tự nhiên (đômen sắt từ) có kích thước khoảng 10^-4 – 10^-3cm. Khi chưa có từ trường ngoài, các miền nhiễm từ sắp xếp hỗn độn nên mômen từ trường của chúng triệt tiêu nhau. Khi có từ trường ngoài B₀ các miền nhiễm từ sắp xếp sao cho các momen từ cộng lại, sinh ra từ trường phụ B’ lớn hơn B₀ rất nhiều. Khi B₀ triệt tiêu thì chất sắt từ vẫn còn từ trường B_d gọi là cảm ứng từ dư. Từ trường này chỉ bị khử bởi một từ trường ngoài ngược chiều, đạt giá trị B_k gọi là cảm ứng khử từ.

Các chất sắt từ điển hình là sắt, coban, niken, gadolini … Chất sắt từ chỉ có tinh sắt từ tới một nhiệt độ cực đạ, xác định đối với từng chất, gọi là nhiệt độ Quyri (Curie) T_c. Ví dụ: T_c của sắt = 770⁰C.

Ứng dụng quan trọng nhất của chất sắt từ để làm nam châm điện.

Chất có độ từ thẩm lớn hơn đơn vị rất ít, ví dụ (nhôm) = 1,000023. Không khí, êbônit … là những chất thuận từ. Mỗi phân tử chất thuận từ có mômen từ nhỏ. Khi chưa có từ trường ngoài B₀ thì các mômen từ này sắp xếp hỗn độn. Khi có từ trường ngoài tác dụng thì các mômen từ định hướng theo B₀; sinh ra từ trường B’ nhỏ cùng chiều với B₀ nên chất thuận từ bị cực nam châm hút (nhẹ). Nhiệt độ tăng thì độ từ thẩm của chất thuận từ giảm.

Chất thuận từ

1/ Giới thiệu chung:

Thuận từ là những chất có từ tính yếu. Tính chất thuận từ thể hiện ở khả năng hưởng ứng thuận theo từ trường ngoài, có nghĩa là các chất này có mômem từ nguyên tử giá trị nhỏ. Khi có tác dụng của từ trường ngoài, các mômen từ này sẽ bị quay theo từ trường ngoài, làm cho caảm ứng từ tổng cộng trong chất tăng lên. Thuận từ được xếp vào nhóm các chất phi từ, hoặc nhóm không có trật tự từ. Từ tính yếu của thuận từ do hai yếu tố đem lại:

vMômen từ nguyên tử.

vCác mômen từ nguyên tử này nhỏ và hoàn toàn không tương tác với nhau.

vCác chất thuận từ điển hình là: oxygen, nhôm…

Hình ảnh quen thuộc mà các bạn hay thấy là ôxy lỏng bị hút vào nam châm điện cũng chỉ quan sát thấy trong các nam châm mạnh bởi tính thuận từ cũng là tính chất yếu.

Mô hình về cấu trúc mômem của chất thuận từ: hệ mômen từ của chất thuận từ được xem như các nam châm nhỏ, độc lập, không tương tác.

2/ Chất thuận từ trong lý thuyết cổ Langevin:

Từ tính của chất thuận từ được tính theo mômen từ nguyên tử mà trong đó, coi rằng các mômen từ này không tương tác, không tồn tại tương tác trao đổi trong các chất thuận từ. độ từ hóa của chất thuận từ được xác định bởi:

k_B,H,T là hằng số Boltzmann, từ trường ngoài và nhiệt độ.

N,V,μ₀ là số nguyên tử, thể tích của vật và mômen từ của một nguyên tử.

3/ Siêu thuận từ:

Siêu thuận từ (Superparamagnetism) là một hiện tượng, một trạng thái từ tính xảy ra ở các vật liệu từ, mà ở đó chất biểu hiện các tính chất giống như các chất thuận từ, ngay ở dưới nhiệt độ Curie . Đây là một hiệu ứng kích thước, về mặt bản chất là sự thắng thế của năng lượng nhiệt so với năng lượng định hướng khi kích thước của hạt quá nhỏ.

Hiện tượng siêu thuận từ xảy ra đối với các chất sắt từ có cấu tạo bởi các hạt tinh thể nhỏ. Khi kích thước hạt lớn, hệ sẽ ở trạng thái đa đômen, mỗi hạt sẽ cấu tạo bởi nhiều đômen từ. Khi kích thước hạt giảm dần, chất sẽ chuyển sang trạng thái đơn đômen, có nghĩa là mỗi hạt sẽ là một đômen. Khi kích thước hạt giảm quá nhỏ, năng lượng định hướng nhỏ hơn nhiều so với năng lượng nhiệt, khi đó năng lượng nhiệt sẽ phá vỡ sự định hướng song song của các mômen từ, và khi đó mômen từ của hệ hạt sẽ định hướng hỗn loạn như trong chất thuận từ.

4/ Ứng dụng:

Các vật liệu siêu thuận từ đang được ứng dụng nhiều trong vật lý và y-sinh học nhờ khả năng hồi đáp nhanh với sự tác dụng của từ trường bên ngoài. Siêu thuận từ được sử dụng trong các hạt nano từ tính, đặt trong các chất lỏng từ.

Ứng dụng vật lý:
Sử dụng các chất lỏng từ làm tăng tính truyền dẫn trong các hệ dẫn lực, dẫn nhiệt, dẫn từ, làm giảm nhiễu ồn ở loa điện động..
Làm nhân cho các hệ hạt tự lắp ghép.

Ứng dụng y - sinh học:
Dẫn thuốc.
Làm tăng độ tương phản của ảnh chụp cộng hưởng từ hạt nhân.
Điều trị ung thư bằng đốt nóng thân nhiệt cục bộ...

Vật mà khi nghiên cứu chuyển động của nó ta có thể bỏ qua hình dạng và kích thước, và coi như một điểm. Khi phạm vi chuyển động rất lớn so với vật thì có thể coi vật là chất điểm. Ví dụ: Khi nghiên cứu quỹ đạo của đạn trong không khí thì có thể coi đạn là chất điểm. Nhưng khi nghiên cứu chuyển động xoắn ốc của nó trong nòng súng thì không thể coi là chất điểm được.

Chất mà điện tích chỉ nằm yên ở chỗ xuất hiện chứ không di chuyển được đi nơi khác. Chất điện môi có điện trở suất rất lớn. Ví dụ điện trở suất của thủy tinh là 10⁹   m

Tính từ dùng để so sánh các chiết suất. Khi chiết suất của môi trường 1 lớn hơn chiết suất của môi trường 2 thì ta nói rằng môi trường 1 chiết quang hơn môi trường 2.

Tỷ số n giữa sin của góc tới i và sin của góc khúc xạ r.

(1)

Nếu môi trường chứa tia tới là chân không thì n gọi là chiết suất tuyệt đối. Chiết suất tuyệt đối của một môi trường bằng tỷ số giữa vận tốc ánh sáng trong chân không c, và vận tốc của ánh sáng trong môi trường đang xét v: n = . Nếu n₁và n₂ là chiết suất tuyệt đố của hai môi trường 1 và 2, v_1­ và v₂ là chiết suất tuyệt đối của hai môi trường đang xét v: n = >1. Nếu n₁ và n₂ là chiết suất tuyệt đối của hai môi trường 1 và 2, v₁ và v_2­ là vận tốc của ánh sáng trong hai môi trường ấy thì chiết suất của môi trường 2 đối với môi trường 1 (chiết suât tỷ đối) là:

Một tia sáng, khi đi qua mặt phân cách hai môi trường, bị khúc xạ theo định luật (1). Nếu gọi môi trường chứa tia tới là môi trường 1 và môi trường chứa tia khúc xạ là môi trường 2 thì n chính là n₂₁.

Chiết suất của môi trường thay đổi theo tần số của ánh sáng, do đó có hiện tượng tán sắc.

Phương pháp quan sát các cơ quan bên trong cơ thể bằng cách rọi tia X vào bệnh nhân đứng trước một màn huỳnh quang. Hình thu được do các mô khác nhau hấp thụ tia X khác nhau. Khi thay màn hình quang bằng phim ảnh thì gọi là chụp điện hay chụp X – quang.

LOÀI CHIM TRÚ ĐÔNG

+ Từ bấy lâu nay, qua các thử nghiệm hành vi, các nhà khoa học đã biết rằng chim di trú sử dụng một loại la bàn từ trường nội tại (tức trong cơ thể) để định hướng bay. Nhưng việc la bàn đó vận hành cụ thể như thế nào thì vẫn còn là một ẩn số.

+ Giờ đây, nhà khoa học Dominik Heyers, thuộc Trường Đại học Oldenburg, Đức, và các cộng sự đã có những bằng chứng để khẳng định rằng những phân tử trong mắt chim di trú có sự liên kết với một khu vực trong não có chức năng định hướng.

+ Cụ thể là nhóm nghiên cứu đã xác lập được mối liên hệ chức năng trực tiếp giữa các tế bào trong võng mạc và một vùng ở não trước có tên là Cluster N. Theo đó, tín hiệu từ những tế bào thần kinh trong mắt nhạy cảm với hướng từ trường đã được nối với một khu vực ở não trước chịu trách nhiệm về thị giác.

+ Nhóm nghiên cứu đã tiêm một chất đánh dấu (tracer) vào Cluster N, trong khi một chất đánh dấu khác được tiêm vào võng mạc. Chất đánh dấu này có khả năng di chuyển dọc theo các sợi thần kinh.

+ Sau khi chim định hướng xong, nhóm nghiên cứu nhận thấy cả hai chất đánh dấu này đều di chuyển đến cùng một chỗ – đó là một khu vực chịu trách nhiệm về thị giác nằm trong vùng đồi (thalamus) của não.

+ Vùng đồi là nơi mà mọi tín hiệu từ các giác quan – như thị giác, thính giác, xúc giác và vị giác – đều phải đi qua trước khi được kết nối với những tế bào thần kinh ở các khu trung tâm khác của não. Có nghĩa những tín hiệu đó phải đi qua một bộ phận lọc thông tin rồi mới đến được khu vực não phân tích (não tư duy).

+ Qua thử nghiệm này, nhóm nghiên cứu xác định Cluster N và võng mạc có sự liên hệ chặt chẽ với nhau để giúp chim có khả năng định hướng theo từ trường. Nói cách khác, não đã xử lý những thông tin về hướng từ trường được chuyển đến từ mắt chim.

+ Điều đó có nghĩa là chim di trú cảm nhận từ trường như là một mô hình thị giác, tức “nhìn thấy” từ trường.

Bà Heyers giải thích rằng trong võng mạc chim di trú có các protein cryptochrome chứa các phân tử cần thiết cho việc cảm ứng từ trường. Chính các protein này đã kích thích các tế bào cảm thụ hình ảnh, tùy theo hướng của từ trường.

+ Theo nhóm nghiên cứu, các protein cryptochrome này đóng vai trò như một la bàn giúp chim di trú có khả năng định hướng trong khi bay.

@ Một số loại chim trú đông:

+ Chim Garden Warbler (chim chích) được ước tính có khoảng 10 triệu con trên toàn thế giới, thường sinh sản ở Bắc Âu và trú đông ở châu Phi. Loài chim này đã được dùng để thí nghiệm ở trên.

+ Chim Swainson (chim hét) là loài chim di trú có bộ lông màu nâu lục thường kiếm ăn ở các khu rừng tùng bách Alaska, miền nam Canada, bang bắc California, Michigan, New England và Newfoundland (Mỹ). Vào mùa thu, loài chim hét bay đi rất xa, đến Peru và Ecuador - nơi chúng trú đông - một quãng đường dài tối thiểu 4.800 km, phải bay không nghỉ suốt 16 tiếng qua vịnh Mexico. Loài chim này là những đối tượng thí nghiệm đặc biệt thuận lợi. Một điều ngẫu nhiên là các chú chim hét có những hành vi di trú ngay cả khi chúng chưa bao giờ rời khỏi phòng thí nghiệm. Trong chiếc lồng tròn, chúng nhảy nhót hướng về phía Nam nếu là vào mùa thu và về phía Bắc nếu là vào mùa xuân. Vào những mùa không đi di trú, loài chim này hoạt động vào ban ngày và ngủ vào đêm. Nhưng khi mùa thu đến và ngày trở nên ngắn hơn, những chú chim này bắt đầu ăn nhiều hơn - tăng cân trước khi di trú - và có những biểu hiện của "tình trạng không ngủ được về đêm". Vào thời kỳ đó chúng nhảy nhót suốt đêm. Giả thuyết ban đầu cho rằng, loài chim hét Swainson cũng dùng phương pháp ngủ một bán cầu não, một hình thức ngủ đã được quan sát thấy ở nhiều loài chim: một mắt nhắm còn mắt kia vẫn mở. Giả thuyết này cho rằng chim bay được với những quãng đường lớn là nhờ vào việc ngủ luân phiên từng bên não bộ của chúng. Nhưng sau khi thực hiện một số thí nghiệm sơ bộ, nhà nghiên cứu cho rằng cách ngủ này không phải là phương thức chính mà chim hét dùng để xử lý việc mất ngủ. Thay vì thế, chúng thay đổi thói quen hằng ngày vào mùa di trú: chúng ít hoạt động hơn và ngủ lơ mơ. Chúng có thể để cho mắt xếch lên và xù lông ra - một dấu hiệu của việc ngủ lơ mơ. Cách thức ngủ này rất hiếm gặp vào mùa không di trú. Nhà nghiên cứu cho rằng những giấc ngủ ngắn này rất quan trọng trong việc chiến đấu với tình trạng mất ngủ. Có thể chúng có những giấc ngủ cực ngắn trong khi bay. Để có thời gian dành cho những giấc ngủ dạng này, chim hét phải từ bỏ những việc mà Bingman mô tả là hoạt động khám phá hoặc chơi đùa nhảy nhót.

Nhóm:+ Phạm Anh Dũng

+ Châu Trọng Nam

Chim di trú “nhìn thấy” từ trường Trái Đất

Làm thế nào mà các loài chim di trú biết được đâu là hướng Bắc? Một nghiên cứu mới xác định rằng trong thực tế chúng đã “nhìn” được từ trường của Trái Đất để định hướng toàn cầu trong khi bay.

Từ bấy lâu nay, qua các thử nghiệm hành vi, các nhà khoa học đã biết rằng chim di trú sử dụng một loại la bàn từ trường nội tại (tức trong cơ thể) để định hướng bay. Nhưng việc la bàn đó vận hành cụ thể như thế nào thì vẫn còn là một ẩn số.

Giờ đây, nhà khoa học Dominik Heyers, thuộc Trường Đại học Oldenburg, Đức, và các cộng sự đã có những bằng chứng để khẳng định rằng những phân tử trong mắt chim di trú có sự liên kết với một khu vực trong não có chức năng định hướng.

Cụ thể là nhóm nghiên cứu đã xác lập được mối liên hệ chức năng trực tiếp giữa các tế bào trong võng mạc và một vùng ở não trước có tên là Cluster N. Theo đó, tín hiệu từ những tế bào thần kinh trong mắt nhạy cảm với hướng từ trường đã được nối với một khu vực ở não trước chịu trách nhiệm về thị giác.

Nhóm nghiên cứu đã tiêm một chất đánh dấu (tracer) vào Cluster N, trong khi một chất đánh dấu khác được tiêm vào võng mạc. Chất đánh dấu này có khả năng di chuyển dọc theo các sợi thần kinh.

Sau khi chim định hướng xong, nhóm nghiên cứu nhận thấy cả hai chất đánh dấu này đều di chuyển đến cùng một chỗ – đó là một khu vực chịu trách nhiệm về thị giác nằm trong vùng đồi (thalamus) của não.

Vùng đồi là nơi mà mọi tín hiệu từ các giác quan – như thị giác, thính giác, xúc giác và vị giác – đều phải đi qua trước khi được kết nối với những tế bào thần kinh ở các khu trung tâm khác của não. Có nghĩa những tín hiệu đó phải đi qua một bộ phận lọc thông tin rồi mới đến được khu vực não phân tích (não tư duy).

Qua thử nghiệm này, nhóm nghiên cứu xác định Cluster N và võng mạc có sự liên hệ chặt chẽ với nhau để giúp chim có khả năng định hướng theo từ trường. Nói cách khác, não đã xử lý những thông tin về hướng từ trường được chuyển đến từ mắt chim.

Điều đó có nghĩa là chim di trú cảm nhận từ trường như là một mô hình thị giác, tức “nhìn thấy” từ trường.

Bà Heyers giải thích rằng trong võng mạc chim di trú có các protein cryptochrome chứa các phân tử cần thiết cho việc cảm ứng từ trường. Chính các protein này đã kích thích các tế bào cảm thụ hình ảnh, tùy theo hướng của từ trường.

Theo nhóm nghiên cứu, các protein cryptochrome này đóng vai trò như một la bàn giúp chim di trú có khả năng định hướng trong khi bay.

Chim di trú được sử dụng trong nghiên cứu này là Garden Warbler – loài chim được ước tính có khoảng 10 triệu con trên toàn thế giới, thường sinh sản ở Bắc Âu và trú đông ở châu Phi.

Lông vũ nắm bí mật về đường chim di cư

Từ lâu, người ta đã biết Đông Âu là vùng sinh sản chính của chim chích nước, một loài chim bị nguy cấp trên toàn cầu, nhưng chưa ai tìm thấy nơi trú đông của chúng. Các nhà khoa học hy vọng nhờ phân tích đồng vị hóa học trên lông vũ, họ có thể tìm ra lộ trình di cư bí ẩn này.

Chim chích nước sinh sản chủ yếu ở Ba Lan, Belarus, Ukraina, và một lượng nhỏ sống ở Lithuania và Hungary. Ở Tây Âu, hầu hết sinh cảnh của loài chim này đã biến mất từ năm 1945. Người ta cho rằng chim chích nước nghỉ đông ở các đầm lầy Tây Phi, phía nam sa mạc Sahara. Nhưng cho đến nay, chưa bắt được con nào ở đây.

Một nhóm khoa học tại Hiệp hội Bảo tồn chim Hoàng gia Anh (RSPB) đang nghiên cứu các đồng vị bền (những nguyên tử của cùng một nguyên tố nhưng có khối lượng khác nhau) và các nguyên tố vết trong lông chim để tìm ra nơi chúng trú đông. RSPB cho biết: “Khi lông chim mọc, hàm lượng các nguyên tố và tỷ lệ đồng vị bền lắng đọng trong đó phản ánh đặc điểm về nguyên tố và đồng vị trong môi trường mà chúng sống, và đặc điểm này duy trì ổn định suốt cuộc đời của chiếc lông”.

Chim chích nước mọc lông đuôi và lông cánh ở châu Phi. Do vậy, chỉ cần thu thập lông của chúng tại các vùng sinh sản ở châu Âu, ta sẽ biết về những hồ nước nơi chúng trú đông. Thậm chí lông của các loài chim chích châu Phi sống cùng khu vực đó (loài thay thế) cũng sẽ có những dấu hiệu hóa học và đồng vị tương tự với chim chích nước châu Âu.

Nhóm nghiên cứu đã thu thập mẫu vật từ một loạt loài chim thay thế ở hồ Chad, Nigeria. Họ đã phát hiện ra rằng chim chích Ba Lan nghỉ đông ở đâu đó, không cùng khu vực với đồng loại của chúng có xuất xứ từ Ukraina và Belarus. Tuy nhiên, việc truy tìm nơi trú đông này vẫn chưa đến đích, và các nhà khoa học còn đang “dò dẫm” ở những bước đi đầu tiên.

Chim đi trú đông

Nói về những loài động vật di cư đi trú đông: Làm sao chúng biết được khi nào phải đi trú đông trước khi mùa đông đến và chúng nên đi đâu để tránh mùa đông? Nếu chúng ..chờ thời tiết lạnh đến, rồi chờ cho những chi trên cơ thể phát triển đủ mạnh, đủ bền để di chuyển..thì có lẽ chúng đã chết hết rồi. Mà chết thì không thể tiến hóa.

Làm thế nào một con chim nhỏ có thể di chuyển qua đại dương để tìm nơi di trú mà không mệt mỏi, chết trong 9 ngày bay liên tục? Chỉ có thể do Đấng Tạo Hóa tạo nên.

Đầu tháng trước, một nàng chim Godwit đuôi sọc, một giống chim nước, đã hoàn thành chuyến bay lịch sử từ Alaska băng qua Thái Bình Dương tới New Zealand, không hề ăn uống trên đường đi.

Hành trình từ New Zealand tới Alaska của chim godwit. Ảnh: LiveScience

Các nhà sinh học theo dõi chuyến đi này cho biết, đây là chuyến di cư không nghỉ dài nhất của chim từng được ghi nhận. Con chim lội, còn được gọi là godwit đuôi sọc, hoàn tất hành trình trong 9 ngày.

Các nhà khoa học còn tiết lộ loài chim này di chuyển thẳng qua Thái Bình Dương mênh mông thay vì bay dọc theo bờ Đông châu Á.

“Điều này chứng tỏ loài chim có những điều kỳ diệu và khó tin biết bao”, Phil Battley, từ Đại học Massey ở New Zealand, một thành viên nhóm nghiên cứu nhận định.

Khoảng 70.000 con chim godwit đuôi sọc (Limosa lapponica) thực hiện chuyến di cư này mỗi năm. Godwit dành cả mùa hè để sinh sản ở miền tây và bắc Alaska, rồi tụ tập lại ở Bán đảo Alaska vào mùa thu để thực hiện chuyến bay dài tới trú đông ở New Zealand và đông nam Australia. Sang xuân, chúng thực hiện hành trình ngược lại (trên hình).

Battley và cộng sự đã gắn các thiết bị truyền tín hiệu vệ tinh vào 16 con chim tại hai địa điểm ở New Zealand trong mùa hè vừa qua.

Ðổi dòng điện xoay chiều thành dòng điện một chiều.

Khoảng thời gian nhỏ nhất để sau đó hệ có chuyển động tuần hoàn trở lại đúng trạng thái của nó ở thời điểm ban đầu của khoảng. Cũng là thời gian để hệ giao động thực hiện được một giao động, hoặc sóng lan truyền được một bước sóng. Chu kì T liên hệ với tần số f theo công thức T=1/f.

Chuỗi quá trình khép kín, nghĩa là sau mỗi chu trình hệ trở lại trạng thái xuất phát.

Chu trình Cacnô. Chu trình hoạt động của một động cơ nhiệt lí tưởng, gồm hai quá trình đẳng nhiệt ở các nhiệt độ T₁ (của nguồn nóng) và T₂  (của nguồn lạnh) và hai quá trình đoạn nhiệt (H.24).

Hiệu suất của động cơ nhiệt lí tưởng làm việc theo chu trình Cacnô với tác nhân là khí lí tưởng, bằng Theo định luật Cacnô mọi máy nhiệt thực có nhiệt độ nguồn nóng là T₁ và nhiệt độ nguồn lạnh T₂ đều có hiệu suất thấp hơn hiệu suất của máy nhiệt lí tưởng .

Chu trình biến thiên của cảm ứng của ứng từ B của một chất sắt từ theo sự biến thiên tuần hoàn của từ trường ngoài (có cảm ứng từ B₀). Đồ thị của chu trình từ trễ có dạng vẽ trong hình 25, B không đổi dấu đồng thời với B₀ mà trễn hơn, nên khi B₀ triệt tiêu thì B vẫn có một giá trị B_đ gọi là cảm ứng từ dư. Giá trị B_k mà B₀ cần có để làm B triệt tiêu gọi là cảm ứng khử từ. (hình 25)

Vật hoặc dụng cụ thể hiện cụ thể một đơn vị đo lường, làm mẫu mực cho tất cả các nước (chuẩn quốc tế) hoặc cho một nước (chuẩn quốc gia và các chuẩn sao), một tỉnh (chuẩn thứ, chế tạo với số lượng tương đối lớn để kiểm định các dụng cụ đo lường)

Tập hợp các tia sáng trong một hình nón hoặc hình trụ. Nếu tia sáng (hoặc đường thẳng kéo dài của chúng) xuất phát từ một điểm (đỉnh của hình nón) thì chùm sáng là phân kỳ; nếu chúng đi tới gặp nhau ở một điểm, thì chùm sáng là hội tụ. Trong chùm sáng song song, các tia sáng là những đường thẳng song song nhau.

Kỹ thuật thu hình ảnh của một vật bằng một dụng cụ gọi là máy ảnh. Máy này có bộ phận chủ yếu và vật kính, cho ảnh thực của vật trên phim hoặc kính ảnh mà bề mặt có chất nhạy sáng (bạc holagenua). Các tia sáng đi từ vật rọi vào lớp nhạy sáng làm giải phóng bạc tạo thành ảnh ẩn tàng. Sau khi ngâm phim trong thuộc hiện và thuốc hãm thì ta có ảnh âm bản (chỗ sáng trên vật thành đem trên phim và ngược lại). từ phim âm bản có thể in ra giấy ảnh (giấy có phủ lớp nhạy sáng) rất nhiều ảnh dương bản với những chỗ đen trắng đúng như ở vật.

            Chụp ảnh nổi. Kỹ thuật cho hình ảnh của vật sao cho khi quan sát cũng có cảm giác về chiều sâu như nhìn vật thực. Một phương pháp đơn giản để chụp ảnh nổi là chụp hia hình của vật từ hai điểm khác nhau, ứng với mắt phải và mắt trái.

            Chụp toàn ảnh (tiếng Anh Holography). Kỹ thuật chụp ảnh nổi hiện đại, (dùng tia lade khi chụp và quan sát), cho cảm giác giống hệt như khi nhìn vật thực. Đặc điểm là một mẫu ảnh toàn ảnh cũng cho hình như cả ảnh chỉ kém rõ.

Sự chuyển của nguyên tử, hạt nhân … từ trạng thái này sang trạng thái khác, kèm theo sự phóng ra hay hấp thu photon có năng lượng bằng hiệu những năng lượng của hai trạng thái ấy.

Theo nghĩa rộng dùng trong triết học, là sự biến đổi nói chung. Theo nghĩa hẹp – chuyển động cơ học – là sự biến đổi theo thời gian của một vị trí đối với vật khác hoặc của các phần của vật đối với nhau..

Chuyển động có mô đun vận tốc tăng đều hoặc giảm đều với thời gian. Trường hợp đầu gọi là chuyển động nhanh dần đều . Trường hợp sau gọi là chuyển động chậm dần đều (v₀ là vận tốc ban đầu ). Hằng số a gọi là gia tốc, nếu quỹ đạo là đường thẳng; gọi là gia tốc tiếp tuyến, nếu quỹ đạo là đường cong. Vậy chuyển động biến đổi đều là chuyển động có gia tốc (tiếp tuyến) không đổi về trị số. Nếu chọn một chiều dương trên quỹ đạo và xét các giá trị đại số của vận tốc v và gia tốc a thì chuyển động là nhanh dần đều nếu v và a cùng dấu, chậm dần đều nếu v và a khác dấu.

Quãng đường đi của vật là hàm căn bậc hai của thời gian:

Nhà thực vật học người Anh 1773 – 1858 đã phát hiện ra chuyển động này). Chuyển động hỗn động của các hạt nhỏ đường kính cỡ 10^-3 mm nằm lơ lửng trong chất lỏng, do các va chạm không cân bằng nhau của các phân tử chất lỏng với một hạt lơ lửng. Chuyển động này là một bằng chứng về sự tồn tại của các phân tử và nguyên tử

Chuyển động mà quỹ đạo là một đường cong. Vận tốc  có phương của tiếp tuyến với đường cong. Gia tốc  nói chung có hai thành phần: gia tốc tiếp tuyến a_t và gia tốc hướng tâm (hay pháp tuyến) a_n(H.26)

            R là bán kính chỉnh khúc ở điểm đang xét. Nếu quỹ đạo là đường tròn, ta có chuyển động tròn, R là bán kính của đường tròn. Nếu chuyển động tròn là đều, vận tốc có mo đun không đổi nhưng luôn luôn đổi phương, gia tố là gia tốc hướng tâm, có mô đun không đổi.

            Chuyển động tròn có thể xác định bằng vận tốc góc w (bằng cung tròn đi được trong 1s) và gia tốc . Trong chuyển động tròn đều, w không đổi và .

Chuyển động của chất lưu (chất lỏng và chất khí) có hai dạng : chuyển động thành lớp và chuyển động xoáy. Trong chuyển động thành lớp các phần tử chất lưu tạo thành những lớp song song, mỗi phần tử khi chuyển động vẫn nằm trong một lớp, không nhảy sang lớp khác. Vận tốc của các lớp dối với nhau hoặc đối với thành ống chênh lệch nhau ít.

Chuyển động thành lớp gọi là ổn định (hay dừng nếu ở mỗi điểm vận tốc và khối lượng riêng của chất lưu không đổi với thời gian (có thể khác nhau ở các điển khác nhau). Chuyển động này tuân theo phương trình liên tục và phương trình Becnuli.

Trong chuyển động xoáy, các phần tử chất lưu tạo thành các xoáy ở đó chúng có chuyển động quay phức tạp. vận tốc các phần tử biến đổi nhiều từ điểm này đến điểm khác.

Chuyển động của vật rắn gọi là chuyển động tịnh tiến nếu đoạn thẳng AB nối hai điểm nhất định của vật luôn song song với chính nó. Chuyển động của vật rắn là sự quay quanh một trục cố định Z nếu các điểm vật vạch ra các đường tròn có tâm nằm trên một đường thẳng cố định, gọi là trục quay, vuông góc với mặt phẳng của các đường tròn (H. 27). Nếu w là vận tốc của vật rắn thì vận tốc dài của một điểm M các trục quay khoảng r là:

Phương trình chuyển động của vật rắn quay quanh một trục cố định là Iy = M, trong đó I là mô men các ngoại lực đối với trục quay.

Chuyển động phẳng hay chuyển động song phẳng của vật rắn là chuyển động của vật rắn trong đó mỗi điểm của vật chuyển động trong một mặt phẳng nhất định, các mặt phẳng này đều song song nhau. Để nghiên cứu chuyển động song phẳng người ta nghiên cứu:

1) Chuyển động của khối tâm

2) Chuyển động quay của vật quay quanh trục đi quan khối tâm và vuông góc với các mặt phẳng chứa quỹ đạo các điểm, coi trục này là cố định.

Chuyển động hỗn loạn của các phân tử của một chất. Gọi như vậy vì động năng trung bình của mỗi phân tử tỷ lệ thuận với nhiệt độ tuyệt đối của chất đang xét.

Chuyển động của chất điểm M đối vói hệ quy chiếu O’; hệ này chuyển động đối với một hệ quy chiếu O coi là đứng yên. Chuyển động của M đối với hệ O gọi là chuyển động tuyệt đối. vận tốc và gia tốc của chất điểm trong hệ O’ gọi là vận tốc và gia tốc tương đối; vận tốc và gia tốc của nó trong hệ O gọi là vận tốc và gia tốc tương đối (H.28). Nếu ở thời điểm t chất điểm M trùng với một điểm K cố định trong hệ O’ thì vận tốc và gia tốc của K đối với hệ O gọi là vận tốc và gia tốc kéo theo. Ta có định luật cộng vận tốc: , nhưng chỉ có định luật cộng gia tốc tương tự nếu hệ O’ chuyển động tịnh tiến đối với hệ . Nếu hệ O’ có và chuyển động quay thì ta có: là gia tốc Côriôlit.

1. Chuyển động của chất điểm có trị số vận tốc v không đổi theo thời gian. Quãng đường đi được sau thời gian t là s – vt

2. Chuyển động quay của vật rắn quanh một trục cố định là đều nếu vận tốc góc w không đổi. Góc a mà vật quay được sau thời gian t là a = w t

Vật rắn có một trục cố dịnh, khi chịu tác dụng của lực, thường là trọng lực, thì dao động quanh trục ấy.

Con lắc đơn (con lắc toán học). Một vật nặng nhỏ, coi như một chất điểm, treo vào một điểm cố định bằng một sợi dây không giãn, khối lượng không đáng kể. Nếu cho con lắc đơn dao động với biên độ nhỏ ở nơi có gia tốc trọng trường là g thì chu kỳ của con lắc là , 1 là độ dài của con lắc.

Con lắc vật lý. Một vật rắn chịu tác dụng của trọng lực và dao động quanh một trục cố định nằm ngang (không đi quan khối tâm). Nếu m là khối lượng của con lắc, d là khoảng cách từ khối tâm đến trục quay và I là mômen quán tính của vật rắn với trục quay thì chu kỳ dao động (với biên độ nhỏ) của con lắc vật lý là:

Con lắc thuận nghịch. Một con lắc vật lý làm dưới dạng một thanh cứng mang hai khối trượt và có thể dao động quanh hai trục song song không đối xứng nhau qua khối tâm. Nếu điều chỉnh vị trí của một khối sao cho các chu kỳ dao động của con lắc quanh hai trục bằng nhau thì khoảng cách giữa hai trục đúng bằng nhau thì khoảng cách giữa hai trục đúng bằng độ dài của con lắc đơn đồng bộ, nghĩa là có cùng chu kỳ dao động với con lắc thuận nghịch để đo chính xác gia tốc trọng trường (H.29)

Con lắc xoắn. Một bánh xe có thể dao động quanh một trục dưới tác dụng của một lò xo xoắn. Nếu I là mô men quán tính của bánh xe đối với trục quay, là hằng số xoắn của lò xo xoắn (xác định bởi đẳng thức M = k a , M là mô men lực má lò xo sinh ra khi bánh xe quay góc a thì chu kỳ của con lắc xoắn là cũng không phụ thuộc vào biên độ (có thể lớn)

Con lắc xoắn là bộ phận bảo đảm cho đồng hồ đeo tay, để bàn … đếm thời gian đều đặn. Lò xo xoắn rất mảnh nên thường gọi là dây tóc (H.30)

Con lắc thử đạn (con lắc xung kích) Con lắc vật lý dùng để đo vận tốc của đạn. Đạn bắn ra cắm vào con lắc làm nó quay một góc, từ góc này có thể tính ra vận tốc của đạn

Vật rắn đối xứng tròn xoay đối với một trục đi qua khối tâm và có thể quay quanh trục ấy. Nếu đỡ con quay bằng giá đỡ cacđăng sao cho khối tâm cố định và trục quay có thể định hướng bất kỳ thì ta có con quay tự do. Đặc tính của con quay tự do là do mo men các ngoại lực băng không nên mô men động lực )I là mô men quán tính đối với trục quay), và do đó vec tơ vận tốc góc được bảo toàn: trục quay giữ nguyên hướng đối với hệ quy chiếu quán tính (tức là đối với các ngôi sao). Đặc tính này được ứng dụng để làm la bàn con quay, và điều khiển tự động các ngư lôi, máy bay … đi theo một hướng định.

Con quay hồi chuyển (H.31) có một điểm cố định không trùng với khối tâm. Nó chịu mô men của trọng lực đối với điểm O, nếu không quay thì nó đổ xuống theo phương của P. Nhưng nếu nó quay thì nó lại có chuyển động đặc biệt gọi là tiến động (hay hồi chuyển): trục quay dịch chuyển theo hướng vuông góc với , nên vạch ra một hình nón có trục thẳng đứng. Người ta quan sát được sự tiến động trong rất nhiều hiện tượng (tiến động của con quay trẻ con chơi, của electron, của Trái đất …)

Đại lượng vật lý đặc trưng cho tác dụng của lực. Công nguyên tố dA mà lực F thực hiện khi điểm đặt của nó dịch chuyển một khoảng nhỏ ds là dA = F.ds.cos a , a là góc giữa F và ds (H.32). Công của lực trên cả đường đi L bằng tổng các công nguyên tố

Nếu tac dụng lực lên một vật quay quanh một trục cố định và có mô men M đối với trục ấy, thì công của nó ứng với góc quay nguyên tố d j là:

dA = Md j

Công là số đo của sự biến thiên năng lượng. Ví dụ, độ biến thiên động năng của một hệ bằng công suất của tất cả các nội lực và ngoại lực. Nếu một hệ được cách nhiệt thì độ biến thiên nội năng của hệ bằng công của ngoại lực.

Đơn vị công trong hệ SI là Jun, ký hiệu J

1 jun – 1 niu tơn . mét

( Jun – Joule là tên nhà vật lý học người Anh, 1818 – 1889)

Thuật ngữ chung để trỏ hiện tượng xảy ra trong một hệ dao động cưỡng bức, khi tần số kích thích đạt một giá trị nhất định thì biên độ dao động tăng đột ngột.

            Ví dụ về cộng hưởng cơ: Cầu treo có thể dao động với một tầm số gọi là tần số riêng của cầu. Nếu một đoàn quân đi đều bước qua cầu thì lực tác dụng là tuần hoàn và có tần số xác định. Nếu tần số này bằng tần số riêng của cầu thì biên độ dao dộng của cầu tăng vọt, cầu có thể bị gãy (như đã  xảy ra với chiếc cầu bắc qua sông Loa ở Pháp, năm 1850)

            Ví dụ về cộng hưởng âm thanh: Nếu dùng một nam châm điện để kích thích một dây đàn bằng thép thì dây đàn chỉ phát âm mạnh (có cộng hưởng) khi tần số kích thích bằng nf₁, n là số dương , f₁ là tần số cơ bản của dây đàn, phụ thuộc và chiều dài, khối lượng của đơn vị dài và lực căn dây  f₁ còn gọi là họa âm thứ nhất; f₂ = 2f₁ gọi là họa âm thứ nhì_, f_3’’ = 3f₁ là họa âm thứ ba v.v.…

            Cộng hưởng điện: nếu một khung dao động gồm có các yếu tố R, L, C mắc nối tiếp được kích thích bởi hiệu điện thế có tần số w thì biên độ dòng điện I₀ phụ thuộc vào w bằng , là tần số riêng của khung. Cộng hưởng là nhọn (rõ) nếu R nhỏ, là tù (không rõ lắm) nếu R lớn. Cộng hưởng nối tiếp còn gọi là cộng hưởng thế vì hiệu điện thế giữa hai đầu cuộn dây L (hoặc tụ C) lớn hơn hiệu điện thế kích thích được đặt vào một cuôn dây và một tụ lắp song song (H.34) thì khi  ta có cộng hưởng dòng: dòng qua cuộn dây L hoặc tụ C lớn hơn nhiều so với dòng I ở mạch chính.

Đại lượng đặc trưng cho khả năng chuyển hóa năng lượng nhanh hay chậm của một máy, bằng công chuyển hóa dA thì công suất là

Đơn vị công suất trong hệ SI là oát, ký hiệu A

1 oát =

(Oát = Walt là tên một kỷ sư người Anh, 1736 – 1819)

1. Công suất dòng điện không đổi I. Nếu U là hiệu điện thế giữa hai đầu của một đoạn mạch thì công suất điện tiêu thụ trên đoạn ấy là P = UI

2. Công suất của dòng điện xoay chiều. Đại lượng có ý nghĩa là công suất trung bình (trong một chu kỳ), bằng P = UIcos j . U và I là các giá trị hiệu dụng của hiệu điện thế và dòng điện, cos j gọi là hệ số công suất. P đo bằng oát như các công suất cơ. Tích P₀ = UI gọi là công suất biểu kiến hoặc công suất toàn phần,, đo bằng vôn – ampe. Nói chung cos j < 1 nên P < P₀ . Nếu đoạn mạch chỉ có cuộn dây (hoặc tụ) điện trở thuần không đáng kể, thì , cuộn dây (hoặc tụ) không tiêu thụ năng lượng.

Trong thực tiễn, với cùng một công suất tiêu thụ điện P, phải phấn đấu để giảm dòng I bằng cách tăng cos j (lắp thêm tụ cho các động cơ)

Công suất cho áp suất khí quyển p theo độ cao h, với giả thiết nhiệt độ của khí quyển không đổi theo độ cao, , trong đó p₀ là áp suất khí quyển ở mặt đất (h = 0) m là khối lượng mol của không khí, g là gia tốc trọng trường, T là nhiệt độ tuyệt đối của khí quyển, R là hằng số các khí lý tưởng; (exp(A) trỏ e^A).

Một đơn thức cho ta mối liên hệ giữa một đại lượng vật lý dẫn xuất X và các đại lượng đã được chọn làm đại lượng cơ bản trong một một hệ đơn vị. Ví dụ trong hệ SI, chiều dài ký hiệu (ký hiệu L) khối lượng (M) thời gian (T) … đã được chọn làm đại lượng cơ bản thì công thức thứ nguyên của đại lượng X có dạng

p,q,r là các số nguyên hoặc phân số, âm hoặc dương. Ví dụ công thức thứ nguyên của vận tốc là [v] = LT^-1, vì vận tốc bằng chiều dài chia cho thời gian. Cũng có thể viết [v] = ms^-1 để thấy đơn vị của đại lượng dẫn xuất phải suy từ các đơn vị cơ bản ra như thế nào.

Quy tắc thứ nguyên cho ta điều kiện cần để một phương trình vật lý là đúng; nếu thay trong hai vế các đại lượng bằng công thức thứ nguyên của chúng thì hai vế phải đồng nhất. Đây không phải là điều kiện đủ.

( Torricelli, nhà vật lý học người Italia, 1608 – 1647) Công thức cho vận tốc v của dòng chất chảy lỏng qua một lỗ nhỏ của thành bình: ; h là khoảng cách từ lỗ đến mặt thoáng của chất lỏng.

Dụng cụ đo điện năng tiêu thụ trong mạch điện tính ra kilooát giờ (kWh)

Hợp kim của đồng và niken, dung để làm các điện trở mà gái trị không đồi trong một khoảng nhiệt độ rộng.

Trường: Lê Hồng Phong

Lớp 11A3

Nhóm: Phạm Võ Nhất Hạnh

Nguyễn Khắc Linh

I. Đường sức từ

1. Định nghĩa:

Một trong những phương pháp mô tả từ trường một cách trực quan, cụ thể là phương pháp hình học. Phương pháp đó được rút ra từ sự quan sát tác dụng của từ trường lên các nam châm thử và sự định hướng của các nam châm thử trong từ trường

Đặt lần lượt một số nam châm thử tại cùng một điểm gần một nam châm thẳng và ghi lại vị trí định hướng của các nam châm thử sau khi đã nằm cân bằng. Thí nghiệm cho biết ở một điểm nhất định, bất kì một nam châm thử nào nằm cân bằng tại đó cũng đều định hướng như nhau.

Ta thấy rằng trong từ trường ta có thể vẽ được những đường cong sao cho tại bất kì điểm nào trên dường cong trục của nam châm thử nằm cân bằng cũng tiếp tuyến với đường cong ấy, chẳng hạn đường cong NABCS trên hình 47.2.

Ta quy ước chiều của đường cong vẽ được là chiều từ cực Nam sang cực Bắc của nam châm thử đặt cân bằng tại bất kì điểm nào trên đường cong.Ta gọi các đường cong vẽ được như vừa nói trên (kể cả chiều) là các đưòng sức từ.

Như vậy:

Đường sức từ là đường được vẽ sao cho hướng của tiếp tuyến tại bất kì điểm nào trên đường cũng trùng với trục nam châm thử hay hướng của véctơ cảm ứng từ tại điểm đó.

A field line is a locus that is defined by a vector field and a starting location within the field. A vector field defines a direction at all points in space; a field line may be constructed by tracing a path in the direction of the vector field. More precisely, the tangent line to the path at each point is required to be parallel to the vector field at that point.

Đường sức từ hay còn gọi là đừờng cảm ứng từ.

2. Tính chất:

• Tại một điểm trong từ trường, có thể vẽ được một đường sức từ đi qua và chỉ một mà thôi.

• Các đường sức từ là những đường cong kín.Trong trường hợp nam châm các đường sức từ đi ra từ cựa Bắc, đi vào ở cực Nam của nam châm.

• Các đường sức từ không cắt nhau.( Vì nếu chúng cắt nhau thì tại điểm đó sẽ có hai véctơ cảm ứng từ => vô lí )

• Nơi nào cảm ứng từ lớn hơn thì các đường sức từ ở đó vẽ dày hơn, nơi nào cảm ứng từ nhỏ hơn thì các đường sức từ ờ đó vẽ thưa hơn.

II. Từ phồ:

Rắc mạt sắt trên một tấm bìa cứng và đặt tấm bìa trên một nam châm. Gõ nhẹ tấm bìa ta thấy các mạt sắt tự sắp xếp lại thành các đoạn đường cong xác định. Hình ảnh được tạo ra bởi các mạt sắt gọi là từ phổ của từ trường. Các “đường cong mạt sắt” cho ta hình ảnh các đường cảm ứng từ

Từ phổ là hình ảnh tập hợp các đường sức của một từ trường, ( Magnetic field lines shown by iron filings around a bar of permanent magnet )

Dựa vào từ phổ thu được ta có thể biết gần đúng về dạng và sự phân bố các đường sức của từ trường.

Hạt sơ cấp bền vững mang điện tích nguyên tố âm, kí hiệu e, có khối lượng :

M_e=9,1095.10^-31 kg, điện tích q_e^{=-1,6022.10-19}C.

Êlectrôn là thành phần cấu tạo nên lớp vỏ của tất cả các nguyên tử.

Êlectrôn có thể tách khỏi nguyên tử và trở thành tự do, ít hay nhiều. Chuyển động có định hướng của rất nhiều êlectrôn tạo thành dòng điện trong kim loại (theo quy ước chiều của dòng điện ngược với chiều của các êlectrôn). Trong những điều kiện nhất định êlectron có thể thoát ra khỏi mặt tấm kim loại vượt qua khoảng chân không trong các đèn điện tử và chịu tác dụng của điện trường hay từ trường.

Êlectrôn hoá trị: Êlectrôn ở lớp chưa đầy ngoài cùng của nguyên tử.

Electrôn-vôn: Đơn vị năng lượng ở ngoài hệ SI nhưng thường dùng trong vật lí hạt nhân, bằng năng lượng mà một êlectrôn thu được khi được tăng tốc bởi hiệu điện thế 1 vôn. kí hiệu : eV.

1 eV=1,6022.10^-19 jun

Các bội : Kilô êlectrôn-vôn : keV=10³ eV.

Mêga êlectron-vôn MeV=10⁶ eV.

Đơn vị điện dung của hệ SI, ký hiệu F, là điện dung của một tụ điện có điện tích 1 cu lông trên mỗi bản khi hiệu điện thế giữa hai bản là vôn

Gọi theo tên của nhà vật lý người Anh: Faraday (1791 – 1867)

Fara quá lớn nên người ta thường dùng các ước của nó :

Microfara 1 m F = 10^-6F

Picôfara 1pF = 10^-12F